تاریخ وقایع اتفاقیه و سرنوشت آن پس از قتل امیرکبیر؛ رساندن اطلاعات ساده و قابل فهم به مردم

خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و ادب _ طاهره طهرانی: «عوام نمی‌دانند که مصرف و حسن این وقایع اتفاقیه در چیست؛ یا خیال می‌کنند که دیوانیان عظام شروع به این کرده‌اند به جهت منافع و مداخل. لکن این‌طور نیست و نباید باشد. این اخبار چیزی است. این‌ها به جهت تربیت خلق است و اینکه این‌ها از امور دیوانی و اخبار و مناسبات دول و منافع خاص و عام و مقتضیات عصر عالِم باشند؛ و اینکه تا روزی که من هستم نمی‌شود که این اطلاع به عامه نرسد.»

آن وقت که میرزا تقی خان این سخنان را می‌نوشت، شاید گمان نمی‌کرد مدت زیادی از عمرش باقی نمانده و یکسال بعد در حمام فین کاشان رگش را می‌زنند و روزنامه را به دست فرزند قاتلش می‌سپارند. اما همین چند سطر گویای آن است که امیرکبیر با انتشار روزنامه چه در سر داشته و به کدام افق نگاه می کرده است.

اولین روزنامه در ممالک محروسه ایران

روزنامه وقایع اتفاقیه نخستین روزنامه رسمی ایران بود که در دوران سلطنت ناصرالدین شاه قاجار به دستور میرزا تقی خان امیرکبیر، صدراعظم مشهور ایران، تأسیس شد.

این روزنامه در تاریخ ۱۸۵۱ میلادی (۱۲۶۷ قمری) در تهران آغاز به کار کرد و به عنوان یکی از مهمترین تحولات در تاریخ مطبوعات ایران شناخته می‌شود.

نخستین شماره این روزنامه که بالای صفحه اش «یا اسدالله الغالب» نوشته شده است – با عنوان روزنامچه اخبار دارالخلافه طهران، جمعه ۵ ربیع‌الثانی ۱۲۶۷ قمری (مصادف ۱۸ بهمن ۱۲۲۹ شمسی) در تهران، با قطع ۳۵×۲۲، در هشت صفحه چاپ سنگی شد. ۴۱ شماره نخست این روزنامه (تا روز پنجشنبه ۱۹ محرّم ۱۲۶۸ هجری قمری)، در دوران صدارت میرزاتقی‌خان امیرکبیر منتشر می‌شد، بعد از قتل امیرکبیر از آن شماره تا شمارۀ ۳۹۶ (پنجشنبه ۲۳ محرّم ۱۲۷۵) در دورۀ صدارت میرزاآقاخان نوری و توسط محمدحسن‌خان صنیع‌الدوله (اعتمادالسلطنه) _مترجم دربار و رئیس اداره انطباعات ناصرالدین‌شاه و البته فرزند حاج علی خان حاجب‌الدوله (قاتل امیرکبیر) _ انتشار یافت.

وقایع اتفاقیه ویژگی‌هایی داشت که آن را مهم و درخور توجه می‌کند:

۱. نخستین روزنامه رسمی ایران: وقایع اتفاقیه اولین روزنامه دولتی و رسمی ایران بود که به صورت منظم منتشر می‌شد.

۲. اهداف و محتوا: این روزنامه با هدف اطلاع‌رسانی درباره اخبار داخلی و خارجی، تصمیمات دولت، وقایع مهم و همچنین ترویج علوم و فنون جدید تأسیس شد. محتوای آن شامل اخبار سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی بود.

۳. زبان و سبک نوشتاری: وقایع اتفاقیه به زبان فارسی و با سبکی ساده و رسمی نوشته می‌شد. این روزنامه سعی داشت اطلاعات را به شکلی روشن و قابل فهم به مردم برساند.

۴. تأثیرات فرهنگی و اجتماعی: انتشار این روزنامه گامی مهم در جهت آگاهی‌بخشی به جامعه و گسترش فرهنگ مطالعه در ایران بود. همچنین، وقایع اتفاقیه به عنوان ابزاری برای پیشبرد اصلاحات امیرکبیر در زمینه‌های مختلف به کار گرفته شد.

۵. توقف انتشار: پس از عزل و قتل امیرکبیر در سال ۱۸۵۲ میلادی، روزنامه وقایع اتفاقیه برای مدتی متوقف شد، اما بعداً با نام‌های دیگر مانند روزنامه دولت علّیه ایران و روزنامه ایران ادامه یافت.

اهمیت تاریخی وقایع اتفاقیه

روزنامه وقایع اتفاقیه به عنوان نمادی از تلاش‌های اصلاح‌گرانه امیرکبیر برای نوسازی و پیشرفت ایران در دوران قاجار شناخته می‌شود. این روزنامه نقش مهمی در تاریخ مطبوعات ایران ایفا کرد و راه را برای انتشار روزنامه‌ها و نشریات دیگر در سال‌های بعد هموار ساخت.

امیرکبیر، صدراعظم اصلاح‌گر دوران ناصرالدین شاه قاجار، با اهداف متعددی اقدام به تأسیس و چاپ روزنامه وقایع اتفاقیه کرد. آنطور که در شماره اول آمده هدف از انتشار آن «تربیت اهل ایران و استحضار و آگاهی آن‌ها از امورات داخله و وقایع خارجه» بوده است، این روزنامه به عنوان نخستین روزنامه رسمی ایران، ابزاری مهم برای پیشبرد اهداف اصلاحی و مدرنیزاسیون مورد نظر امیرکبیر در ایران بود. با یک جمع بندی می‌توان اهداف امیرکبیر را این طور فهرست کرد:

۱. اطلاع‌رسانی و آگاهی‌بخشی به مردم

امیرکبیر معتقد بود که مردم ایران باید از اخبار داخلی و خارجی مطلع شوند. او با انتشار وقایع اتفاقیه، تلاش کرد تا اطلاعات مربوط به تصمیمات دولت، رویدادهای مهم، پیشرفت‌های علمی و اخبار جهانی را به شکلی منظم و سازمان‌یافته در اختیار عموم قرار دهد. این کار به افزایش آگاهی عمومی و کاهش جهل و بی‌خبری کمک می‌کرد.

۲. ترویج علوم و فنون جدید

یکی از اهداف اصلی امیرکبیر، نوسازی ایران و تقویت بنیه علمی و فنی کشور بود. او از طریق وقایع اتفاقیه، اخبار مربوط به پیشرفت‌های علمی، فناوری و صنعتی در اروپا را منتشر می‌کرد تا مردم و نخبگان ایرانی را با دستاوردهای جهان مدرن آشنا کند. این اقدام بخشی از برنامه‌های او برای تقویت ایران در برابر قدرت‌های خارجی بود.

۳. تقویت وحدت ملی

امیرکبیر می‌خواست با انتشار اخبار و اطلاعات در سراسر ایران، حس وحدت و همبستگی ملی را تقویت کند. وقایع اتفاقیه به عنوان یک رسانه رسمی، اخبار مناطق مختلف ایران را پوشش می‌داد و به این ترتیب، مردم را از اوضاع سایر نقاط کشور مطلع می‌ساخت. این کار به کاهش اختلافات منطقه‌ای و تقویت هویت ملی کمک می‌کرد.

۴. اصلاحات اداری و شفافیت

امیرکبیر به دنبال ایجاد شفافیت در سیستم اداری و دولتی بود. او از طریق وقایع اتفاقیه، تصمیمات دولت، قوانین جدید و دستورات رسمی را به اطلاع عموم می‌رساند. این کار به کاهش فساد اداری و افزایش پاسخگویی مقامات دولتی کمک می‌کرد.

۵. مقابله با نفوذ خارجی

در آن دوران، قدرت‌های خارجی مانند روسیه و بریتانیا نفوذ زیادی در ایران داشتند. امیرکبیر با انتشار وقایع اتفاقیه، تلاش کرد تا مردم را از خطرات نفوذ خارجی آگاه کند و روحیه استقلال‌طلبی را در میان ایرانیان تقویت نماید.

۶. توسعه فرهنگ نوشتاری و مطبوعات

امیرکبیر به اهمیت مطبوعات و نقش آن در پیشرفت جامعه واقف بود. او با تأسیس وقایع اتفاقیه، گام مهمی در توسعه فرهنگ نوشتاری و مطبوعاتی ایران برداشت. این روزنامه به عنوان الگویی برای نشریات بعدی در ایران عمل کرد و راه را برای گسترش مطبوعات در کشور هموار ساخت.

همه این موارد در سرفصل‌های روزنامه مشهود بود. در آغاز مطالب نشریه ذیل چهار سرفصل نوشته می‌شد: اخبار دارالخلافه، سایر بلاد ممالک محروسه یا اخبار ولایات، اخبار دول خارجه و احوالات متفرقه. بعدها، به مناسبت سفرهای ناصرالدین‌شاه، سرفصل اردوی همایون به آن افزوده شد. امورات قشونی، قیمت اجناس تجارت دارالخلافه و سایر امورات داد و ستد تجارتی هم سرفصل‌های بعدی بودند.

۷. اطلاع‌رسانی، گسترش دانایی و تحول

امیرکبیر با چاپ روزنامه وقایع اتفاقیه، به دنبال ایجاد تحول در جامعه ایران بود. این روزنامه نه تنها ابزاری برای اطلاع‌رسانی، بلکه بخشی از برنامه‌های گسترده‌تر او برای نوسازی ایران، تقویت وحدت ملی، مقابله با نفوذ خارجی و ترویج علم و دانش بود. این اقدامات نشان‌دهنده دیدگاه پیشرو و اصلاح‌گرانه امیرکبیر در دوران قاجار است.

مجموعه‌ای از نخستین‌ها

روزنامه وقایع اتفاقیه نخستین نشریۀ فارسی در ایران است که ضمیمه و فوق‌العاده هایی هم داشت، «اشتهارنامه»، «اشتهارنامه دولتی»، «انتشارنامه» و گاهی «روزنامه یدکی» داشته است! چاپ تصویر در مطبوعات فارسی عهد ناصری با روزنامه وقایع اتفاقیه شروع شد. همچنین روزنامه وقایع اتفاقیه نخستین نشریۀ فارسی در ایران است که برای چاپ آگهی قیمت تعیین کرده است. نخستین اعلان‌های بازرگانی فارسی مطبوعاتی را در این نشریه می‌توان دید.

بیشترین منابع اخبار خارجی روزنامه، نشریه‌های چاپ خارج از کشور بودند که با پست به تهران می‌رسیدند. در مورد خبرهای داخلی نیز از گزارش حکمرانان به مرکزنشینان و درباریان استفاده می‌کرده‌اند. در آغاز عمر نشریه، حاکمان ولایات، با دستیاری مباشران خود، به نوعی کار نمایندگی و خبرنگاری یا روابط عمومی‌های امروزی را بر عهده داشته‌اند. برای ساماندهی امور روزنامۀ وقایع اتفاقیه در تهران، مکانی را به عنوان دفتر این نشریه در میدان ارگ در نظر گرفته شد. مرکز فروش روزنامه هم دکان می‌رسید کاظم بلور فروش در بازار تهران بود. از سال دوم انتشار دکان میرسیدعلی بلورفروش و میرسیدعلی نقی بلورفروش به محل فروش روزنامه افزوده شدند. در شمارۀ یک نشریه قیمت تک نسخه را ننوشته‌اند، اما از شمارۀ دوم پانصد دینار و شماره سوم ده شاهی در زمان انتشار تعیین کرده‌اند.

مشکلات و چالش های روزنامه

این قیمت یکی از مشکلات روزنامه بود، چون عملاً این نشریه را ویژه خواص و ثروتمندانی می‌کرد که پول خریدش را داشتند. روزنامه ده شاهی بود و برای اینکه بشود مقایسه کرد باید بدانیم که آن زمان یک من گوشت، یک قران خریده می‌شد. یعنی هر یک شماره روزنامه اندازه نیم من (یک و نیم کیلو) گوشت فروخته می‌شد؛ که یعنی عامه مردم توان خرید آن را نداشتند. در عین حال پخش‌کنندگان روزنامه هم می‌خواستند از این راه درآمدی به دست بیاورند و از این نمد برای خودشان کلاهی درست کنند، برای همین کمی گران‌تر آن را میفروختند و قیمت تمام‌شده روزنامه برای مردم بالاتر می‌رفت.

مشکل دوم هم خود دربار بود. دربار ناصری، لحن نوشتار روزنامه را _ از همان آغاز و در زمان خود امیرکبیر هم، هر چند اندک _ چاپلوسانه کرده بود، چنان‌که از شش صفحه روزنامه، یک چهارمش مال مقام همایونی بود و یک صفحه و نیم درباره اخبار و جزئیات کارهای ناصرالدین شاه مطلب داشت؛ و با آنچنان تملق و مجیزگویی این کار را می‌کردند که حتی سرد و گرم شدن هوا و بارش برف و باران را هم به «یمن وجود مبارک» ربط می‌دادند، مثل این عبارت در شماره سوم روزنامه: از یمن طالع فیروزی مطالع و اقبال بیهمان سرکار اعلیحضرت پادشاهی هوای دارالخلافه طهران در این اوقات به طوری خوب و خوش می‌گذرد که برف به آن شدت در سه چهار روزه به کلی از اطراف و حول و حوش رفت.

سرنوشت روزنامه پس از قتل امیرکبیر

یکسال بعد و پس از قتل امیرکبیر در سال ۱۸۵۲ میلادی (۱۲۶۸ قمری)، روزنامه وقایع اتفاقیه برای مدتی متوقف شد. اما بعد از این وقفه، مدیریت و انتشار این روزنامه تحت نظر دولت قاجار ادامه یافت. در این دوره، افرادی مانند میرزا ابوالحسن خان صنیع‌الملک و دیگران مسئولیت اداره روزنامه را بر عهده گرفتند.

پس از توقف موقت، انتشار روزنامه وقایع اتفاقیه با نام‌های جدیدی ادامه پیدا کرد:

۱. روزنامه دولت علّیه ایران: این نام پس از وقایع اتفاقیه به کار رفت و به عنوان نشریه رسمی دولت قاجار منتشر شد.

۲. روزنامه ایران: در دوره‌های بعدی، این روزنامه با نام روزنامه ایران نیز شناخته شد.

اگرچه امیرکبیر به عنوان بنیان‌گذار وقایع اتفاقیه نقش مهمی در تأسیس و توسعه این روزنامه داشت، اما پس از مرگ او، روزنامه تحت مدیریت دولت قاجار و با اهداف متفاوتی ادامه یافت. در این دوره، محتوای روزنامه بیشتر به اخبار رسمی دولت و دربار محدود شد و تا حدی از اهداف اصلاحی و آموزشی امیرکبیر فاصله گرفت. با وجود تغییرات در مدیریت و محتوای روزنامه پس از امیرکبیر، وقایع اتفاقیه به عنوان نخستین روزنامه رسمی ایران، جایگاه مهمی در تاریخ مطبوعات ایران دارد. این روزنامه راه را برای توسعه مطبوعات در ایران هموار کرد و الگویی برای نشریات بعدی شد.