دلایل ناکامی معماری امروزه خانه‌های ایرانی در برابر گرمای هوا
خبرگزاری مهر – گروه استان‌ها – کورش دیباج: گرمای بی‌سابقه امسال در کشورمان، این نکته را بیش از گذشته هشدار داد تا چه اندازه خانه‌های ما در برابر این افزایش دمای هوا مصون نبوده و باوجود وسایل سرمایشی به‌روز نمی‌توان از این نوع گرما خلاصی یافت. هرچند افزایش شدید دمای هوای تابستان امسال مخصوص کشورمان ما نبوده و یک پدیده جهانی به علت افزایش تولید گازهای گلخانه‌ای است، اما این پرسش مطرح می‌شود چه چیزی در معماری گذشته خانه‌های ایرانی بود که باوجود نبود وسایل گرمایشی و سرمایشی، سپری کردن در فضای این خانه‌ها را باوجود گرما و سرمای محیط مطبوع می‌کرد؟ و مهم‌تر از همه تا چه اندازه این موارد در معماری خانه‌های امروزی به کار گرفته می‌شود؟
معماری ایرانی در حوزه مصالح مطرح بوده است
علی عطریان، معمار و مدرس دانشگاه می‌گوید: کشورمان دارای چهار اقلیم اصلی است که اقلیم مناطق مرکزی به‌عنوان اقلیم گرم و خشک به‌عنوان اقلیمی است که ما در آن زندگی می‌کنیم و درنهایت هرکدام از این اقلیم‌هایی که در کشور هستند برای بهتر ادامه حیات دادن تمهیداتی را در نظر گرفتن که این تمهیدات در شکل و ساختار ابنیه مؤثر است و ساماندهی فضاها را بعضاً دستخوش تغییراتی کرده است و هرکدام بر اساس اتفاقاتی که نیاز بوده و احتیاج‌هایی که ازلحاظ اقلیمی داشتند چه در مصالح و چه در دسترسی‌ها و چه در اصلاح اندام واره‌ها و نواحی عملکردها لحاظ شده است.
وی می‌افزاید: معماران ایرانی برای ساخت بناها همیشه از مصالح اطراف خود باکیفیت مطلوب استفاده می‌کردند تا اینکه بتوانند معماری خودشان را سراپا کنند و از طرفی برای اینکه بتوانند آسایش حرارتی را برای ساکنین آن بناها فراهم کنند تمهیداتی را در حوزه معماری انجام داده‌اند
این معمار تصریح می‌کند: معماری ایرانی در گونه‌های مختلف ازجمله گونه‌های مسکونی درواقع تمهیداتی را دارد و یا در گونه‌های فضای عمومی همچون بازار و مسجد هم تمهیداتی متفاوتی را دارا است که البته این‌ها اصالتاً یکی هستند اما شکل و فرم آن‌ها در معماری کمی متفاوت است.
اصول معماری گذشته خانه‌های ایرانی برای مقابله با افزایش یا کاهش دمای هوا
وی اضافه می‌کند: هر ساختمانی و هر خانه‌ای که بخواهد ساخته بشود یک‌جهت‌گیری دارد منظور از جهت‌گیری یعنی اینکه نسبت خودش را با شمال و جنوب چگونه می‌تواند جهت نمایی بکند ما یک زاویه در اصفهان داریم تحت عنوان «رون اصفهان» که در معماری گذشته ما خیلی مطرح بوده است دقیقاً همان زاویه کشیدگی میدان نقش‌جهان است همان‌طور که می‌دانیم میدان نقش‌جهان شمالی و جنوبی نیست یعنی نسبت به جنوب چند درجه چرخش به شرق دارد و به همین خاطر ما تقریباً در اصفهان یک زاویه حدود ۴۵ درجه را نسبت به قبله اختلاف زاویه‌داریم یعنی وقتی می‌خواهیم در خانه‌های اصفهان نماز اقامه کنیم باید حدود ۴۵ درجه به سمت راست خود بچرخیم تا بتوانیم روبه‌قبله بیاستیم و همین‌طور شمال دقیقاً بالا و پایین نقشه‌های پلان‌های معماری خانه‌های سنتی ما این‌گونه است چراکه به تجربه فهمیدند بهترین زاویه خورشید در طول چهارفصل در اصفهان با چنین زاویه‌ای درواقع فراهم می‌شود که اسمش را orientation یا همان جهت‌گیری است و در اصفهان خانه‌ها بر اساس این جهت ساخته می‌شود.
عطریان ادامه می‌دهد: ما در تابستان نیاز به نور خورشید نداریم اما در زمستان نیاز به نور خورشید داریم پس جبهه جنوبی درواقع یکی از مهم‌ترین جبهه‌های مناطق مسکونی می‌شود چراکه تابش خورشید در تابستان تقریباً به خط عمود نزدیک‌تر است و خورشید به عمق فضا نفوذ پیدا نمی‌کند اما در زمستان زاویه تابش خورشید به‌گونه‌ای است که پرتو خورشید به عمق فضاهای مسکونی نفوذ پیدا می‌کند نهایتاً می‌توانیم در زمستان از گرمای خورشید استفاده کنیم و در تابستان گرمای کمتری را دریافت کنیم.
وی یادآور می‌شود: ما در خانه‌های ایرانی چهار جبهه داریم که با حیاط مرکزی درواقع به هم متصل می‌شود جبهه جنوبی که در اصطلاح به آن می‌گویند «زمستان نشین» که با زمستان‌های گرم و مطلوب دارد چراکه نور خورشید به‌صورت کامل در اصلاح تا وسط اتاق‌ها می‌تابد و گرمای خیلی خوبی را از طریق پنجره‌های درب‌های اورسی، سه‌دری‌ها، پنج‌دری‌ها و هفت‌دری‌ها وارد می‌کند پس جداره جنوبی زمستان نشین است و برخلاف آن جداره شمالی، جداره تابستان نشین است و یک کوچ‌های در اصلاح درون خانگی برقرار بوده است که در فصول سرد در جداره جنوبی و در فصول گرم در جداره شمالی بیشتر زندگی می‌کردند از طرفی لایه‌های خدماتی خانه همچون مطبخ، سرویس بهداشتی و غیره را در جداره‌های غربی و شرقی جانمایی می‌کردند که درواقع ممانعت گرمایی و سرمایی نداشته باشد.
این مدرس دانشگاه تصریح می‌کند: یکی از موضوعات مهمی که در اقلیم گرم و خشک مهم است استفاده از مصالح مناسب برای ذخیره‌سازی انرژی یا بهتر است عنوان کنم اینرسی حرارتی مصالح داریم که مصالح چگونه در مقابل حرارت یا سرما از خودشان واکنش می‌دهند و به چه اندازه می‌توانند انرژی و بسته‌های انرژی را در خودشان چگونه و به چه مقدار ذخیره کنند
وی ادامه می‌دهد: این ذخیره‌سازی در مصالح بسیار مهم است و همان‌طور که می‌دانیم مصالح در اقلیم گرم و خشک خشت یا آجر است که با تزئیناتی مثل گچ یا کاه‌گل پوشانده می‌شود. لایه‌های مختلفی که گفتم ازلحاظ ذخیره‌سازی یا همان اینرسی حرارتی در علم امروز، می‌شود گفت متوسط رو به بالا است و مصالح فی ما بعد ما و در دسترس هستند پس درنتیجه این مصالح به‌ویژه در زمستان و در طول روز گرمای خورشید را به جذب خود می‌کنند و در طول شب این گرما را پس می‌دهند و این پس دادن موجب گرم شدن جداره‌های در طول زمستان مورداستفاده قرار می‌گیرد و در تابستان غالباً سایه‌اندازهای ما و درخت‌هایی که در حیاط‌ها هستند و یا درواقع پوشش‌های گنبدی شکل در سقف‌های خانه خیلی مؤثر هستند که تابش خورشید به جداره کمتر اتفاق بیافتد و درنهایت ذخیره گرمایی مصالح کمتر از آن استفاده بشود.
ناچیز بودن بهای مصرف انرژی در کشور تنها عامل فراموشی معماری خانه‌های ایرانی
عطریان درباره فراموشی این خرد مهم در معماری امروز می‌گوید: انسان به دنبال راحتی است وقتی می‌توانیم با یک دکمه سرمایش را فراهم کنیم دیگر به دنبال دردسر کوچ از فضا به فضای دیگر خانه نیستیم پس این آسایش هم برای انسان مهم است و معماری معاصر هم برگرفته از این فضاهای آسایش ساز است به‌ویژه با تکنولوژی‌های روز می‌توانیم آسایش‌های بهتری را باکیفیت بیشتر فراهم کنیم پس مسلم است که معماری معاصر به این نوع معماری و تغییرت اقلیمی در ساخت خانه‌ها و ساختمان‌های اداری کم‌اهمیت باشد.
وی اظهار می‌کند: در کشور ما هم خوشبختانه چند سالی است که مسئله انرژی به‌ویژه انرژی‌های تجدید پذیر مثل انرژی باد، خورشید و … تبدیل به موضوع جدی شده است و یکی از مباحث مهم مقررات ملی ساختمان مبحث ۱۹ یا فصل مصرف انرژی است، این مبحث ۱۹ آرام‌آرام در کل کشور تبدیل به یکی از الزامات اصلی طراحی ساختمان مسکونی و یا انواع ساختمان‌ها می‌شود و بعضی از ساختمان‌ها به این سمت حرکت کرده‌اند درجه مصرف کم انرژی را برای خود به‌عنوان یک امتیاز ویژه اخذ کنند و آرام‌آرام معماری ما به سمت معماری انرژی کم‌مصرف در حال حرکت بوده و این‌یکی از الزامات جامعه کنونی ما است.
این معمار تأکید می‌کند: در کشور ما انرژی ناچیز قیمت است و وقتی انرژی کمیاب شود و یا قیمت آن افزایش پیدا کند هر عقل سلیمی به سمت این مسئله حرکت می‌کند که ساختمان‌ها به سمت انرژی‌های پاک و یا معماری سبز سوق پیدا کند طبیعی است وقتی انرژی قیمتش ناچیز باشد کارفرما به سمتی در ساخت‌وساز حرکت می‌کند که بهای مصرف این انرژی ناچیز را بپردازد تا اینکه بخواهد برای ساختمان هزینه بکند که درصد مصرف انرژی آن کم باشد در آینده مصرف انرژی برای ما هم همچون سایر کشورهای دنیا تغییر پیدا می‌کند ساختمان‌های ما هم مجبور هستند به این سمت حرکت کنند.
فراموشی رویکرد معماری خانه‌های ایرانی در عصر حاضر
فریدون فراهانی، معمار و مدرس دانشگاه می‌گوید: خردورزی در معماری یعنی همان‌طور که در تابستان با استفاده از دست، سایه‌بان یا کلاه، خود را از آزار و آسیب آفتاب می‌رهانیم، این ترفندها را در مقیاس بزرگ نیز به‌وسیله معماری به کار ببریم، اما امروز چنین رویکردی وجود ندارد و دیده‌شده است که خانه‌ای در منطقه گرمسیر ساخته‌اند که به سمت آفتاب سینه سپر کرده است و هیچ تمهیداتی برای پیشگیری از آزار آفتاب در آن اندیشیده نشده است.
وی ادامه می‌دهد: در معماری گذشته ایران، جهت‌گیری بناها، رنگ و پوشش، استفاده از مصالح بنا، حیاط مرکزی و عناصر موجود در آن مانند حوض در مناطق کویری یا مثنی در کرانه‌های خلیج‌فارس، تناسب و جایگیری پنجره‌ها به‌منظور تأمین نور و جریان هوا بسیار هوشمندانه بود؛ درواقع معضل اصلی اقلیم هر منطقه با استفاده از معماری برطرف می‌شد و هدف، استفاده بهتر از زمین و رویکرد اقتصادی نبود.
این معمار تصریح می‌کند: مقایسه بازار اصفهان و تبریز نشان می‌دهد که چگونه با استفاده از قوانین ساده فیزیک در معماری می‌توان سازگاری بنا با اقلیم را رقم زد. ارتفاع سقف بازار اصفهان، به دلیل گرمای هوا بلند است، زیرا باعث می‌شود هوای گرم به بالای ساختمان منتقل شود و هوای سطح زمین حتی در اوج گرما نیز خنک باشد. بر همین اساس، سقف بازار تبریز برای مقابله با سرمای هوا کوتاه در نظر گرفته‌شده است. جدا از این، بام‌های گنبدی بازار اصفهان باعث می‌شود همواره بخش زیادی از بام در سایه باشد و همین موضوع به خنک‌تر شدن هوای داخل بازار کمک می‌کند. استفاده از مصالح مناسب هر منطقه و ایجاد فضاهایی مثل حوض‌خانه و سرداب در کویر و بازشوها در سواحل خلیج‌فارس نیز بیانگر نگرش اقلیمی در معماری سنتی ایران است.
نبود حمایت نظام ساخت‌وساز کنونی کشور از کاربرد اندام‌های معماری سنتی ایران
وی تأکید می‌کند: نظام ساخت‌وساز کنونی کشور از کاربرد اندام‌های معماری سنتی ایران در خانه‌های امروزی حمایت نمی‌کند، اما می‌توان دست‌کم به‌عنوان نخستین قدم، کولرها را از بالای بام به داخل منزل ببریم. زیرا ایجاد کولر روی پشت‌بام هم نمای ناخوشایندی دارد، هم باعث فرسودگی و از بین رفتن زودهنگام کولر می‌شود و هم مصرف انرژی و آب و برق بسیار بالایی دارد. می‌توان با ایجاد اتاق کوچکی مانند انباری در هر واحد، کولر را به درون خانه آورد و این‌گونه علاوه بر رفع مضرات یادشده، سرویس‌دهی و تعمیر کولر نیز آسان‌تر خواهد بود.
فراهانی ادامه می‌دهد: از طریق ایوان نیز می‌توان چیزی شبیه به بادگیر را در آپارتمان ایجاد کرد؛ البته باید امکان باز و بسته شدن دریچه را برای آن اعمال کنیم که در فصل سرما و موقع گردوخاک دریچه بادگیر بسته شود. درمجموع نمی‌توان بادگیر به شکل کاربردی سنتی برای خانه‌های امروزی اجرا کرد، اما می‌توان به‌جای لابی، فضای همگانی ساختمان را از طریق بادگیر خنک کرد و این خنک شدن به‌طورقطع در دمای تمام ساختمان تأثیر خواهد گذاشت.
وی می‌افزاید: علاوه بر بادگیر، بسیاری از اندام‌های معماری سنتی را می‌توان در خانه‌های امروزی ایجاد کرد. برای مثال هیچ دلیلی برای حذف ایوان از معماری امروز وجود ندارد و می‌توانیم به‌جای تراس کوچک، ایوانی با منظر زیبا داشته باشیم و بدین ترتیب رفته‌رفته ایوان را حفظ و وارد خانه‌های نوین کنیم زیرا هویت ایرانی ایوان به قدری فراگیر است که حتی اعراب هم آن را بانام ایرانی «ایوان» می‌شناسند.
فراهانی اظهار می‌کند: می‌توان فضایی همچون حوض‌خانه در معماری قدیم را در آپارتمان بیشتر از ۱۰۰ متر ایجاد کرد یا با ایجاد اختلاف ارتفاع و سایر ترفندهای معماری، فضای خنک‌تری در همکف ایجاد کرد. برای همه این موارد، لزومی ندارد فضا حتماً سنتی باشد، بلکه می‌توان در طرح نوین هم‌چنین کاربردهایی را ایجاد کرد. نگاه به معماری سنتی، فقط ظاهر زیبا نیست بلکه می‌توان با این سبک، بر کیفیت فضا بیفزاییم.
آنچه از صحبت‌های کارشناسان می‌توان نتیجه گرفت این است که در وهله اول پایین بودن قیمت مصرف انرژی عمال اصلی بوده که در معماری امروزه دیگر همچون معماری گذشته به اقیلم آن منطقه یا شهر توجه نشود، هرچند طی سال‌های اخیر توجه به این امر و کاهش مصرف انرژی به‌عنوان یک سیاست کلی دنبال می‌شود، اما تا جایی که این مهم به‌عنوان یک سیاست کلی و مهم در قوانین معماری و شهرسازی دنبال و پیگیری نشود، همچنان شاهد ساخت‌وساز خانه‌هایی هستند که علاوه بر اتلاف انرژی در مقابل تغییرات اقلیمی همچون گرمای تابستان برای ساکنین خود ناکارآمد بوده و درنهایت افزایش مصرف انرژی را به همراه دارد.
