روابط تهران و کابل در عصر طالبان
خبرگزاری مهر، گروه سیاست – نفیسه عبدالهی: «جمهوری اسلامی ایران، کشورها و ملت‌های همسایه را خویشاوند خود می‌داند»؛ این شاید مهم‌ترین بخش از اولین سخنرانی رئیس‌جمهور است که ۱۴ مرداد ۱۴۰۰ در مراسم تحلیف با حضور مهمانان خارجی و داخلی در مجلس شورای اسلامی اعلام شد و بررسی عملکرد بیش از ۲ سال و ۷ ماهه دولت سیزدهم نشان می‌دهد به این گزاره پایبند بودند و در مسیر تقویت و گسترش ارتباط با کشورهای همسایه حرکت کردند و «مهم‌ترین و اصلی‌ترین اولویت سیاست خارجی، ارتقا روابط با کشورهای همسایه» بوده است و «خواهان عزت و اعتلای آنها» بوده‌اند.
مهر در سلسله گزارش‌هایی به بررسی روابط سیاسی و اقتصادی جمهوری اسلامی ایران با کشورهای همسایه طی یک‌سال گذشته پرداخته است. گزارش پنجم مربوط به افغانستان است.
روابط افغانستان و ایران بر مبنای مشترکات بسیاری که در تاریخ، فرهنگ و دین داشته‌است استوار بوده‌است. به سبب وجود پیوندها و پیوستگی‌های کتمان ناپذیر فرهنگی، سیاسی، جغرافیای و اقتصادی، میان سرزمین جدا شده افغانستان با سرزمین اصلی ایران، در تمامی سال‌های جدایی این اقلیم نیز روابط و مناسبات پیوسته‌ای میان دو کشور وجود داشته است.
یکی از همسایه‌هایی که در مورد آن حرف و حدیث بسیار است و نوع ارتباط با آن پیچیدگی‌های خاص خود را دارد، افغانستان و حاکمیت مستقر در آن است. بعد از سقوط حاکمیت گذشته افغانستان و قدرت گیری طالبان ماهیت ارتباط و نوع دیپلماسی با حکومت جدید محل بحث فراوان شد. به طوری که عده‌ای خواستار قطع تمامی کانال‌های دیپلماتیک با طالبان شدند و عده‌ای نیز درخواست داشتند که باید همانند حاکمیت قبلی این حکومت را به رسمیت شناخت و رابطه نزدیکی ایجاد کرد. اما به نظر می‌رسد دولت سیزدهم گزینه سومی را برگزیده که در آن ارتباط افغانستان طالبان به صورت کج دار و مریز پیگیری می‌شود. به نظر هم می‌رسد این سیاست عقلانی باشد چرا که ما از یکسو حکومت طالبان بر افغانستان را به صورت رسمی به رسمیت نشناخته ولی از قبل آن امتیاز گیری می‌کنیم و از سوی دیگر ارتباط سیاسی و مهم‌تر از آن اقتصادی خود با آنان را حفظ می‌کنیم.
در حقیقت تهران نیز همانند برخی دیگر از دولت‌های خارجی مثل چین در پی آن است که ارتباط اقتصادی خود با حکومت طالبان را مستحکم کرده تا بتواند از فضایی که بعد تغییر و تحولات سیاسی در این کشور رخ داد حداکثر استفاده را کند.
سفر هیأت از طالبان به ایران / امضا ۵ سند تفاهم‌نامه همکاری اقتصادی
سفر هیأتی از طالبان (امارت اسلامی) افغانستان به ایران در آبان ماه سال جاری را می‌توان در همین راستا ارزیابی نمود. هرچند که این سفر دوباره بحث و جدل‌هایی را درباره نوع ارتباط و تعامل دولت ایران با دولت طالبان افغانستان مطرح کرد. این هیأت ۳۰ نفره به ریاست ملابرادر معاون نخست وزیر دولت طالبان افغانستان راهی تهران شد و با مقامات ارشد ایرانی نیز دیدارهایی داشت. باید اشاره به این موضوع مهم داشت که در کنار مسائل سیاسی و امنیتی بخش مهمی از این سفر به مباحث اقتصادی مرتبط بود.
در جریان همین سفر، مراسم امضای اسناد تفاهم‌نامه همکاری‌های اقتصادی و تجاری میان ایران و افغانستان برگزار شد.
نشست امضای اسناد تفاهم نامه همکاری‌های اقتصادی و تجاری میان ایران و افغانستان با حضور «محمد علی نیکبخت» وزیر جهاد کشاورزی، «حسن کاظمی قمی»، نماینده ویژه رئیس جمهور در امور افغانستان و «ملأ عبدالغنی برادر» معاون اقتصادی نخست وزیر طالبان در تهران برگزار شد. در این مراسم ۵ سند تفاهم‌نامه همکاری اقتصادی از جمله سند یادداشت تفاهم اجلاس کمیسیون مشترک همکاری‌های اقتصادی، صورتجلسه نشست کمیته مشترک همکاری حمل و نقل بین‌المللی جاده‌ای، سند یادداشت تفاهم همکاری سازمان هواپیمایی کشوری ایران و طرف افغانستانی، سند همکاری میان ذوب آهن اصفهان و طرف افغانستانی و سند همکاری میان مناطق آزاد میان مقامات دو کشور امضا و مبادله شد.
افغانستان، مقصد کالاهای ایرانی
بر اساس آمارهای رسمی، بیشترین سرمایه گذاری خارجی در ایران از سوی سرمایه گذاران افغانستانی انجام شده است. همزمان، بخش مهمی از صادرات کالاهای ایران به مقصد افغانستان انجام می‌شود و ایران، یکی از تأمین کنندگان اصلی کالاهای مورد نیاز این کشور است. کافی است سری به بازارهای افغانستان بزنیم تا حجم گسترده کالاهای ایرانی را ببینیم. افغانستان فعلی، سرزمین بکر فرصت‌های اقتصادی است. بهره مندی از مزیت‌های اقتصادی افغانستان، نیازمند ارتباط و تعامل با دولت و حکمرانان این کشور است.
در ۷ ماهه نخست امسال صادرات ایران به افغانستان حدود ۲ میلیون و ۳۲۶ هزار تن به ارزش ۹۷۵ میلیون دلار بوده که به لحاظ وزنی رشد ۲۲ درصدی داشته و به لحاظ ارزش نیز رشد ۴ درصدی را تجربه کرده است. طی این مدت واردات ایران از افغانستان نیز حول و حوش ۱۶ میلیون دلار بوده است.
حقابه هیرمند
موضوع حق آبه ایران از هیرمند مسئله‌ای نیست که قدمت اش فقط مربوط به این دولت باشد. بلکه از سال‌های دور حدوداً ۱۵۰ سال ایران با حاکمان کشور افغانستان در مورد این حق آبه جدل‌های سیاسی داشته که هر دوره‌ای شدت و ضعف خود را داشته است. ضمن آنکه باید این نکته را لحاظ کرد که به دنبال بروز خشکسالی‌های طولانی در کشورمان علی الخصوص در بخش جنوب شرقی ایران مسئله حق آبه کشورمان از هیرمند ابعاد تازه ای به خود گرفته است.
انتطار می‌رود با بازدیدهای بهنگام از ایستگاه آبسنجی، حقآبه ایران از هیرمند تحویل شود
اواخر مرداد ماه ۱۴۰۲ «حسن کاظمی قمی» در حساب رسمی خود در ایکس نوشت: ” پایبندی طرف افغان و عمل به بخشی از مفاد معاهده سال ۱۳۵۱ هجری شمسی رودخانه هیرمند میان دولتین که منجر به بازدید تیم فنی جمهوری اسلامی ایران از ایستگاه آب سنجی دهراود که مبنای سنجش سال آبی نرمال است، نشانه مثبتی بر آغاز تعاملات سازنده در اعتماد سازی و حسن همجواری می‌باشد.
وی همچنین نوشت: طبق نظر کارشناسان اعزامی که جریان آب در ایستگاه آبسنجی دهراود را مشاهده و اندازه گیری نموده‌اند، (میزان جریان آب در حال عبور در مرداد ماه ۱۴۰۲) کمتر از میزان ماهانه یک سال آبی نرمال گزارش شده است. انتظار می‌رود با استمرار در ارسال منظم ماهانه، اطلاعات و شاخص‌های آبسنجی، بازدیدهای بهنگام از این ایستگاه و تعیین دقیق میزان کم آبی و تر سالی هر سال، مقدار حقآبه ایران از رودخانه هیرمند به درستی و با عدالت اندازه‌گیری و مطابق بند ب ماده ۳ معاهده به طرف ایرانی تحویل شود.
هشدار در مورد حقابه ایران
۱۱ شهریور ماه ۱۴۰۲ حجت الاسلام سید ابراهیم رئیسی به سیستان و بلوچستان سفر کرد و در جریان این سفر به هیأت حاکمه طالبان نسبت به هرگونه بدعهدی در اجرای وظایف و تکالیفی که بنابر معاهده هیرمند برعهده دارد، هشدار و «اخطار» داده بود. این اخطار سید ابراهیم رئیسی بازتاب بسیاری در رسانه‌ها و شبکه‌های اجتماعی داشت و حتی در افغانستان نیز مورد توجه قرار گرفت.
رئیس جمهور با تاکید بر اینکه «حقابه هیرمند، حق مردم و منطقه سیستان و بلوچستان است، مربوط به الان هم نیست و در معاهدات و قراردادها نیز وجود دارد و در تاریخ هم این آب همیشه برای منطقه می‌آمده و از آن مردم استفاده می‌کردند»، گفت که «می‌خواهم به حاکمان افغانستان عرض کنم که این سخن بنده را مطلب عادی تلقی نکنند، بسیار جدی بگیرند؛ به مسئولین و حاکمان افغانستان اخطار می‌کنم که حق مردم و منطقه سیستان و بلوچستان را سریعاَ بدهند.»
تلاش می‌کنیم آب تعهد شده را به ایران برسانیم
هشدار رئیس جمهوری، کمتر از چند ساعت با واکنش مقامات طالبان همراه شد؛ امارت اسلامی افغانستان در اعلامیه در واکنش به اظهارات رئیس جمهوری ایران درباره حقابه هیرمند با بیان ادعاهایی واهی و بدون اساس درباره وضعیت آب هیرمند تاکید کرد که «امارت اسلامی یک‌بار دیگر تعهد می‌دهد که با در نظر داشتن موافقت نامه آب هلمند (هیرمند) تمام تلاش خویش را انجام می‌دهد که آب تعهد شده به مردم ایران برسد.»
در بخش دیگری از این بیانیه آمده که «از اینکه در سال‌های اخیر در افغانستان و منطقه خشکسالی رخ داده و سطح آب پایین آمده است به شمول دریای هلمند تعداد زیادی از ولایات و مناطق کشور از خشکسالی رنج می‌برند و آب کافی وجود ندارد، خواست مکرر ایران برای آب و آنچه اظهارات نا مناسب در رسانه‌ها عنوان شده، زیان‌آور خوانده شده است»؛ البته اعلامیه مقامات طالبان از لحن مناسبی برخوردار نبود و همین امر نیز واکنش‌هایی را از سوی برخی مقامات و کاربران ایرانی شبکه‌های اجتماعی برانگیخت.
ملاک «بود» و «نبود» آب، بازدید فنی و عینی است
در نخستین واکنش به این اعلامیه، «حسین امیرعبدالهیان» وزیر امور خارجه ایران در حساب کاربری خود در ایکس نوشت که «در ماه‌های اخیر مکرراً از ملامتقی سرپرست وزارت خارجه افغانستان خواستم طبق عهدنامه هیرمند، به تعهدات خودشان عمل و امکان بازدید هیأت‌های فنی و سنجش میزان آب را فراهم کنند، که نکردند. سیستان از خشکسالی رنج میبرد. ملاک «بود» و «نبود» آب، بازدید فنی و عینی است و نه صدور بیانیه سیاسی.»
همچنین سخنگوی سازمان فضایی کشور نیز در واکنش به ادعای مقامات افغانستان درباره از پایش رودخانه هیرمند توسط ماهواره سنجشی «خیام» خبر داد و اعلام کرد که «تصاویر ماهواره‌ای نشان می‌دهد که حکومت افغانستان در برخی نقاط با انحراف مسیر آب و ایجاد بندهای متعدد، مانع رسیدن آب به ایران شده است.»
ضرورت راستای آزمایی خشکسالی در هیرمند
وزارت امور خارجه نیز در بیانیه‌ای اعلامیه صادره از سوی مقامات افغانستانی درباره حقابه هیرمند را حاوی مطالب متناقض و نادرست دانست و مطالب آن را قویاَ رد و تاکید کرد که «حاکمان افغانستان در یک‌سال و نیم گذشته، اگرچه بارها بر پایبندی به تعهدات خود طبق معاهده تاکید کرده‌اند اما در عمل، تعهدات ناشی از معاهده را اجرا نکرده و در رهاسازی و تأمین حقابه ایران، همکاری لازم را به عمل نیاورده و حقابه قانونی ایران را تحویل نداده‌اند؛ اظهارات متعدد برای عدم تحویل حقابه قانونی جمهوری اسلامی ایران از جمله طرح موضوع خشکسالی و کم شدن آب در هیرمند، مستلزم بررسی‌های کارشناسی، وفق مفاد معاهده بوده و تاکنون توسط کارشناسان جمهوری اسلامی ایران راستی آزمایی نشده است، لذا اتخاذ چنین مواضعی، غیرحقوقی و غیرقابل قبول است.»
در حدود بیش از دوسالی که از عمر دولت سیزدهم می‌گذرد، بارها مسؤولین دولتی، بر گفت‌وگو با مقامات طالبان برای پیگیری حق ایران تاکید کرده‌اند.
پیگیری‌ها ادامه دارد
اخیراً هم «ناصر کنعانی» سخنگوی وزارت خارجه در پاسخ به سوالی درباره اختلاف ایران و افغانستان درباره حقابه هیرمند گفته است: پیگیری‌ها و گفت‌وگوها در این زمینه ادامه دارد و طرف افعانستانی متعهد به عمل تعهدات خود در قبال توافقنامه و حقابه ایران است و بر این موضوع هم اعتراف و تاکید دارد.
وی در عین حال افزود: با وجود پیگیری‌های ایران هنوز به صورت عملیاتی گامی ازسوی طرف افعانستان برداشته نشده است، اما این موضوع را با جدیت در گفتگوهای خود با هیأت حاکمه افعانستان ادامه می‌دهیم.
سخنگوی وزارت خارجه خاطر نشان کرد: تأمین حقابه ایران از هیرمند یکی از اقدامات توأم با حسن نیتی خواهد بود که به ما نشان خواهد داد دولت سرپرستی موقت افغانستان مایل است روابط دو کشور را مبتنی بر منافع مشترک دنبال کند و به حقوق قانونی همسایه خود توجه نماید.
