قلمهایی که خاموش شدند؛از سمیعی‌گیلانی و صفوی تا میلان کوندرا
خبرگزاری مهر _ گروه فرهنگ و ادب: کاروان نویسندگان، شاعران و اهالی قلم در سال ۱۴۰۲ درگذشتگان زیادی داشت. به این‌ترتیب یکی از گزارش‌های جمع‌بندی کارنامه سالی که گذشت، مانند روال سال‌های گذشته، مرور نام و خاطره درگذشتگان است.
گزارشی که در ادامه می‌آید، مراسم یادبود مختصری برای اهالی ادبیات است که در سالی که گذشت، درگذشتند و از قطار ادبیات پیاده شدند.
دوم فروردین؛ احمد سمیعی گیلانی
احمد سمیعی (گیلانی)، پیشکسوت حوزه فرهنگ و ادبیات در ۱۰۳ سالگی از دنیا رفت. گیلانی، روز چهارشنبه، دوم فروردین ۱۴۰۲ بر اثر کهولت سن در منزل خود در تهران درگذشت. پیکر سمیعی گیلانی برای خاکسپاری به زادگاهش رشت منتقل شد.
این‌استاد ادبیات ۱۱ بهمن ۱۲۹۹ در رشت به دنیا آمد. تحصیلات ابتدایی و متوسطه را در رشت گذراند و سپس وارد دانشگاه تهران شد. در اواخر دهه ۱۳۴۰ به‌عنوان ویراستار در مؤسسه انتشارات فرانکلین آن زمان مشغول خدمت شد و به موازات آن دوره کارشناسی ارشد زبان‌شناسی را در دانشگاه تهران گذراند.
«خیال‌پروری‌های تفرجگر انزواجو» از ژان ژاک روسو، «چیزها» از ژرژ پرک (ترجمه)، «ادبیات ساسانی»، «داتا گنج‌بخش» (زندگی‌نامه و تعالیم شیخ ابوالحسن علی بن عثمان هجویری) از شیخ عبدالرشید (ترجمه)، «چومسکی» از جان لاینز (ترجمه)، «هزیمت یا شکست رسوای آمریکا» از ویلیام لوئیس و مایکل له‌دین (ترجمه)، از جمله آثار اوست.
دهم فروردین؛ بتول فیروزان
بتول فیروزان روانشناس، مترجم و فرزند مهدی فیروزان مؤسس شهر کتاب شامگاه روز پنجشنبه ۱۰ فروردین درگذشت. این مترجم متولد سال ۱۳۶۷ بود. بتول فیروزان، نوه امام موسی صدر و فرزند مهدی فیروزان بنیانگذار شهر کتاب است.
دوم اردیبهشت؛ عباسعلی براتی‌پور
عباسعلی براتی‌پور، شاعر انقلاب، دفاع مقدس و اهل بیت (ع)، بر اثر ایست قلبی، دار فانی را وداع گفت. بهت نگاه، وعده دیدار، کتیبه شکیب، سینای سبز عشق، با شقایق‌ها برادر، عطش عشق، داغ تشنگی، سوار مشرقی، در ساحل علقمه، ماه در فرات، گزیده ادبیات معاصر ۲۴، زیتون و زخم، دل و دریا، سه مجموعه شعر درباره رحلت امام راحل (ره) بخشی از آثار زنده‌یاد براتی‌پور هستند.
این‌شاعر که با نام عباس براتی‌پور شناخته می‌شود، علاقه به ادبیات و شعر را از اواخر دوران دبیرستان در خود یافت و در حوزه ادبیات بسیار مطالعه کرد. با ادامه این‌مسیر هم تبدیل به یکی از شاعران جریان شعر انقلاب و دفاع مقدس شد.
چهاردهم اردیبهشت؛ عباسپور تمیجانی
عباسپور تمیجانی داستان نویس و مترجم معاصر چهاردهم اردیبهشت به علت نارسایی کبد چشم از جهان فرو بست. تمیجانی متولد ۱۳۱۶ تمیجان رودسر و مقیم سمنان بود. وی پیش از انقلاب از دانشکده ادبیات دانشگاه تبریز در رشته زبان و ادبیات انگلیسی لیسانس گرفت و پس از آن در دانشگاه تربیت معلم تهران در رشته روانشناسی فوق لیسانس دریافت کرد. دلیل اقامت وی در سمنان استخدام معلمی در آن شهر و ازدواج با زنده یاد نسرین یغمایی معلم آنجا بود.
۳۱ اردیبهشت؛ مارتین امیس
مارتین امیس نویسنده بریتانیایی و خالق آثاری مانند «پول» و «میدان های لندن» ۳۱ اردیبهشت ماه در سن ۷۳ سالگی درگذشت. این نویسنده که آثارش بیش از هر چیز صحنه ادبی دهه ۱۹۸۰ و ۱۹۹۰ را روایت می‌کرد، بر اثر سرطان مری در خانه خود در فلوریدا از دنیا رفت.
امیس از چهره‌های گروه مشهور رمان نویسانی چون ایان مک ایوان و جولیان بارنز بود که با آثار خود صحنه ادبی بریتانیا را در دهه ۱۹۸۰ روایت می‌کردند.
رمان «پول» او در سال ۱۹۸۴ توسط رابرت مک‌کرام در گاردین به عنوان یکی از ۱۰۰ رمان برتر نوشته شده به زبان انگلیسی معرفی شد. مک‌کرام از «پول» به عنوان کتابی که روح‌زمان است یاد کرد و هنوز هم به عنوان یکی از رمان‌های غالب دهه ۱۹۸۰ باقی مانده است.
۲۰ تیر؛ احمدرضا احمدی
احمدرضا احمدی شاعر و نویسنده کشورمان پس از تحمل مدت‌ها بیماری درگذشت. احمدی شاعر معاصر متولد ۳۰ اردیبهشت سال ۱۳۱۹ در شهر کرمان بود و سال‌ها در حوزه، ادبیات، شعر، نویسندگی و سینما فعالیت کرد. او در زمینه شعر، موسیقی، ویراستاری و ادبیات کودک و نوجوان نیز فعالیت‌های بسیاری داشت.
این شاعر شناخته شده مؤسس و پایه‌گذار موج شعر نو و پیشگام سورئالیسم در ادبیات کودکان بود. یکی از درخشان‌ترین آثار او «سفر در شب» کتابی است که به موضوع‌های اجتماعی، صلح، همزیستی، تحمل و همکاری اشاره می‌کند. از دیگر آثار او نیز می‌توان به «از بارانی که دیر بارید»، «میوه‌ها طعم تکراری دارند»، «هزار اقاقیا در چشمان تو هیچ بود»، «روزی برای تو خواهم گفت» و «هزار پله به دریا مانده است» اشاره کرد.
۲۱ تیر؛ ر. اعتمادی
ر. اعتمادی (رجبعلی اعتمادی زاده) که مدتی در بستر بیماری بود، در سال ۱۴۰۲ در سن ۹۰ سالگی درگذشت. اعتمادی، متولد بهمن ماه ۱۳۱۲ نویسنده و روزنامه‌نگاری بود که به‌خاطر نوشتن رمان‌های عامه‌پسند و پرفروش شهرت دارد. وی بنیانگذار و سردبیر اولین مجله با مخاطب ویژه نسل جوان ایران است. مجله جوانان از نشریات مؤسسه اطلاعات در سال‌های دهه چهل و پنجاه با سردبیری اعتمادی (۱۳۴۵–۱۳۵۹) به یکی از پرفروش‌ترین مجلات ایران تبدیل شد که فراتر از مرزهای ایران حتی در دیگر کشورهای فارسی‌زبان همانند افغانستان و تاجیکستان هواداران خود را داشت.
۲۱ تیر؛ میلان کوندرا
میلان کوندرا نویسنده ادبیات چک که سال‌ها در فرانسه اقامت داشت، صبح چهارشنبه ۲۱ تیر ۱۴۰۲ در سن ۹۴ سالگی درگذشت. کوندرا نویسنده برخی از تحسین‌شده‌ترین آثار ادبیات داستانی قرن بیستم میلادی است که در سال ۱۹۵۰ به دلیل فعالیت‌های سیاسی از حزب کمونیست اخراج و به چهره‌ای منفور نزد سیاستمداران آن روزگار بدل شد تا اینکه در سال ۱۹۷۵ از چک‌اسلواکی به فرانسه فرار کرد و در سال ۱۹۷۹ نیز دولت وقت چک‌اسلواکی تابعیت «کوندرا» را لغو کرد.
«کوندرا» دو سال بعد از آن تابعیت فرانسوی گرفت و آثار او از «بار هستی» تا «خنده و فراموشی» تا دهه ۱۹۸۰ میلادی در زادگاهش ممنوع بود.
ششم مرداد؛ شاپور جورکش
شاپور جورکش شاعر، مترجم و منتقد ادبی صبح جمعه ۶ مرداد در ۷۳ سالگی از دنیا رفت. وی از ۱۰ روز قبل از فوت به علت مشکلات ریوی با هوشیاری پایین در بیمارستانی در شیراز بستری بود. اما در دوره نقاهت بیماری در منزل از دنیا رفت.
وی شاعر، مترجم، منتقد و پژوهشگر ادبی و نمایشنامه‌نویس، متولد ۱۰ بهمن ۱۳۲۹ در شهرستان فسا در فارس بود.
نهم مرداد؛ مارتین والسر
مارتین والسر یکی از چهره‌های ادبیات معاصر آلمان هم سال ۱۴۰۲ در ۹۶ سالگی درگذشت. به گفته صاحب‌نظران، نویسندگی زندگی والسر بود و هیچکس حق نداشت او را از آن باز دارد. پس از مرگ او در سنی بالا می‌توان گفت او تا آخر بر اساس این اعتقاد عمل کرد. همین برکت وجود او به عنوان یک نویسنده و گاه آفت وجود او به عنوان یک انسان را رقم زده بود.
وی در طول چندین دهه حداقل هر سال یک کتاب منتشر کرد که آخرین آن «کتاب رؤیا – کارت پستال‌هایی از خواب» سال ۲۰۲۲ منتشر شد. وقتی عنوان جدیدی برای امسال اعلام نشد، جای نگرانی بود: زیرا نوشتن بود که او را زنده نگه می‌داشت. و کنجکاوی سرکش درباره عشق: «فقط می‌توانم درباره عشق بنویسم. عشق انگیزه اصلی من است» که او سال ۲۰۱۵ بر آن تاکید کرده بود.
۲۰ مرداد؛ کورش صفوی
کورش صفوی زبان شناس و مترجم در سن ۶۷ سالگی درگذشت. وی متولد ششم تیر ۱۳۳۵ در تهران بود و تحصیلات ابتدایی و متوسطه خود را در آلمان و اتریش به پایان برد پس از آن در سال ۱۳۵۰ به تهران بازگشت و در سال ۱۳۵۴ موفق به اخذ لیسانس از دانشگاه تهران شد.
در همان سال برای ادامه تحصیل به آمریکا رفت و پس از یک فصل تحصیل در رشته زبان‌شناسی در دانشگاه دولتی اوهایو و دو نیمسال تحصیل در ام. آی. تی، به دلیل بیماری پدر به ایران بازگشت. در سال ۱۳۵۶ وارد دوره کارشناسی ارشد زبان‌شناسی دانشگاه تهران شد و موفق شد در سال ۱۳۵۸ و پیش از انقلاب فرهنگی ارشد خود را بگیرد. او در همان سال ۱۳۵۶ ابتدا به صورت حق‌التدریسی، سپس به صورت قراردادی و پیمانی به استخدام دانشکده علوم و ارتباطات درآمد. نزدیک به ۱۰ سال پس از اخذ کارشناسی ارشد خود و هنگامی که دوره دکتری زبان‌شناسی دانشگاه تهران دوباره بازگشایی شد، وارد این دوره شد و در سال ۱۳۷۲ دکتری زبان‌شناسی خود را از این دانشگاه گرفت.
۱۸ شهریور؛ شمس آقاجانی
شمس آقاجانی، شاعر و منتقد ادبی هم از دیگر چهره‌های ایرانی در گذشته در سال ۱۴۰۲ است که در ۵۵ سالگی از دنیا رفت. وی متولد سال ۱۳۴۷، شاعر و منتقد ادبی و از شاگردان کارگاه داستان‌نویسی رضا براهنی در دهه ۱۳۷۰ بود که به دلیل عوارض کرونا از دنیا رفت.
«سخن رمز دهان»، «مخاطب اجباری»، «درس‌های ادبی»، «چرا آخرین درنا باز می‌گردد»، «راوی دوم شخص»، «گزارش ناگزیری» از آثار این شاعر و منتقد ادبی هستند.
۲۴ شهریور؛ محمد محمدعلی
محمد محمدعلی، داستان‌نویس در ۷۵ سالگی ساعت ۲ بامداد جمعه (۲۴ شهریور) در کانادا درگذشت. محمدعلی هفتم اردیبهشت ۱۳۲۷ در خیابان مولوی تهران به دنیا آمد. سال ۱۳۵۳ وارد دانشکده علوم سیاسی و اجتماعی شد و سپس با لیسانس علوم سیاسی و اجتماعی به استخدام سازمان بازنشستگی کشوری درآمد. محمدعلی از ۱۳۶۹ به وزارت فرهنگ و آموزش عالی منتقل و در مرکز اسناد و مدارک علمی کشور مشغول کار و در سال ۱۳۸۱ بازنشسته شد.
او در دهه ۶۰ و ۷۰ فعالیت مطبوعاتی نیز داشت و علاوه بر سردبیری فصلنامه برج و همکاری با مجله‌های مختلف، داستان‌نویسی تدریس هم می‌کرد. محمدعلی در بیشتر داستان‌هایش به شیوه رئالیسم به زندگی فقر زده مردم پرداخته و اتفاق‌های اجتماعی تلخ را از طریق سمبولیسم بیان می‌کند.
از آثار این نویسنده به این عنوان‌ها می‌توان اشاره کرد: مجموعه داستان‌های «بازنشستگی و داستان‌های دیگر» (۱۳۶۶)، «چشم دوم» (۱۳۷۳) و «دریغ از روبه‌رو» (۱۳۷۸) و رمان‌های «رعد و برق بی‌باران» (۱۳۷۰)، «نقش پنهان» (۱۳۷۰)، «باورهای خیس یک مرده» (۱۳۷۶)، «برهنه در باد» (۱۳۷۹)، «قصه تهمینه» (۱۳۸۲)، «آدم و حوا» (۱۳۸۳)، «جمشید و جمک» (۱۳۸۳)، «مشی و مشیانه» و «جهان زندگان».
۲۸ شهریور؛ اکرم امینی
اکرم امینی پژوهشگر و روزنامه‌نگار پس از مبارزه با سرطان در گذشت. وی خبرنگار حوزه کتاب و ادبیات بود و در مقاطعی در خبرگزاری‌های ایبنا و ایکنا فعالیت داشت. او همچنین با روزنامه‌های تعادل و آرمان ملی هم همکاری داشت. کتاب «زانلی اعداد را می‌بیند» نیز با ترجمه او منتشر شده است.
امینی متولد ۱۳۶۱ بود و چند مرتبه تحت شیمی درمانی و عمل پیوند مغز استخوان قرار گرفت اما به دلیل نبود داروهای خاص و تحریم این داروها، پیوند مغز استخوان را پس زد و سرانجام پس از دوسال مبارزه با بیماری درگذشت.
نهم مهر؛ جرمی سیلمن
جرمی سیلمن خالق کتاب‌های پرفروش درباره بازی شطرنج نهم مهر در ۶۹ سالگی بر اثر بیماری زوال عقل درگذشت. سیلمن که با نوشتن به سبک محاوره‌ای و ساده، توصیه‌های عملی در مورد چگونگی کاهش اشتباه‌ها به عنوان سخت‌ترین بخش بازی شطرنج ارائه می‌کرد، از دنیا رفت.
این استاد بین‌المللی شطرنج که کتاب‌هایش در بین بازیکنانی که به دنبال بهبود بازی خود هستند محبوبیت زیادی داشت، در خانه‌اش در وست هالیوود، کالیفرنیا درگذشت. همسر وی علت درگذشت او را عوارض آفازی پیشرونده دمانس عنوان کرد.
شاید تصور کتاب‌های پرفروش شطرنج بعید به نظر برسد، اما کتاب‌های سیلمن مدت‌هاست که در فهرست پرفروش‌ترین کتاب‌های شطرنج آمازون در جایگاه نخست قرار دارند و بسیاری از کتابخانه‌های شخصی شطرنج هم حداقل یکی از عناوین او را در خود جای داده‌اند. او بیش از ۱۲ کتاب نوشت که چندین مورد از آنها را چندین بار اصلاح و به روز کرد.
دهم مهر؛ خالد خلیفه
خالد خلیفه نویسنده سوری دهم مهر در ۵۹ سالگی براثر سکته قلبی درگذشت. خلیفه برای خلق آثار ادبی‌اش که دربرگیرنده فیلمنامه نیز می‌شود، شهرت داشت. وی در این آثار به بررسی پیچیدگی‌های تاریخی، فرهنگ، ایمان و سیاست که تشکیل دهنده جامعه معاصر سوریه است پرداخته است.
خلیفه که سال ۱۹۶۴ در حلب متولد شد، در سال‌های تحصیل در دانشگاه حلب به انتشار اشعارش در روزنامه‌های محلی پرداخت و از استعداد خود برای خلق فیلم‌نامه‌های درام‌های تلویزیونی سوریه از جمله «رنگین کمان»، «زندگی‌نامه خاندان جلالی» و «خاطرات» بهره گرفت.
۱۹ مهر؛ محمدرضا راشد محصل
محمدرضا راشدمحصل، نویسنده، پژوهشگر و استاد زبان فارسی در ۸۷ سالگی به دلیل کهولت سن از دنیا رفت. وی خردادماه سال ۱۳۱۵ هجری شمسی در خانواده‌ای روحانی در روستای افضل‌آباد ماژان از توابع خوسف بیرجند متولد شد. پس از اتمام تحصیلات مقدمانی در بیرجند در ۱۳۳۳ به خدمت فرهنگ درآمد و پس از طی دوره‌های عالی تحصیلی در سال ۱۳۵۳ مدرک دکترای زبان و ادبیات فارسی گرفت.
۲۱ مهر؛ میرشمس الدین ادیب سلطانی
میرشمس‌الدین ادیب سلطانی، نویسنده و مترجم متون ادبی و فلسفی ۲۱ مهر ۱۴۰۲ در بیمارستان ایرانمهر تهران درگذشت. وی که به زبان‌های انگلیسی، آلمانی، فرانسه، یونانی باستان، عربی، ایتالیایی، روسی، عبری، ارمنی، لاتین، پهلوی، اوستایی و زبان‌های پارسی میانه و باستان مسلط بود، آثار ترجمه شده را مستقیماً از زبان مبدا به زبان فارسی برگردانده است.
ادیب سلطانی تالیفات متعددی به زبان فارسی و انگلیسی داشت و آثار وی مشهور به استفاده گسترده از واژگان فارسی و بهره جستن از پارسی باستان، پارسی اوستایی و پارسی میانه بود.
از مهم‌ترین آثار ترجمه شده توسط میرشمس‌الدین ادیب سلطانی می‌توان به سنجش خرد ناب امانوئل کانت، منطق ارسطو، جستارهای فلسفی برتراند راسل، سوگنمایش هملت اثر ویلیام شکسپیر و همچنین رساله منطقی- فلسفی ویتگنشتاین اشاره کرد.
۲۲ مهر؛ لوئیز گلوک
لوئیز گلوک، شاعر برنده جایزه نوبل و ملک‌الشعرای سابق آمریکا در ۸۰ سالگی درگذشت. گلوک، شاعری با صراحت با اشعاری موجز و اغلب غمگین که با اشاره و الهام از اساطیر کلاسیک در کنار خاطره‌ها و نگاه فلسفی سروده می‌شدند جایزه نوبل ادبیات سال ۲۰۲۰ را دریافت کرده بود.
داوران نوبل وی را برای «صدای بی‌شک شاعرانه‌ای که با زیبایی سخت، وجود فردی را جهانی می‌کند» تحسین کردند و افزودند اشعار او اغلب در یک صفحه یا کمتر، تعهد او را به «ناگفته‌ها، به پیشنهادها، به سکوتی شیوا و عمدی» نشان می‌دهد.
۲۸ آبان؛ صمد موحد
صمد موحد نویسنده، پژوهشگر و مصحح ۲۸ آبان در سن ۸۷ سالگی درگذشت. محمدعلی موحد برادر این نویسنده با صدور پیامی خبر از درگذشت این پژوهشگر و مصحح داد.
صمد موحد متولد سال ۱۳۱۵ بود. از جمله آثار و تصحیح‌های او می‌توان به «کوی طریقت»، «فصوص الحکم»، «نگاهی به سرچشمه حکمت اشراق و مفهوم‌های بنیادی آن»، «عارفی با دو چهره؛ سیری در احوال و آثار محمود شبستری»، «گلشن راز»، «گوهر مراد»، «کلید سعادت: گزیده اخلاق ناصری»، «مجموعه آثار شیخ محمود شبستری»، «تحفه العالم و ذیل التحفه» و «سیری در تصوف آذربایجان» اشاره کرد.
۱۱ دی؛ امیربانو کریمی
امیربانو کریمی همسر مظاهر مصفا و استاد زبان و ادبیات فارسی هم از دیگر درگذشتگان سال ۱۴۰۲ بود که در ۹۲ سالگی از دنیا رفت. کریمی به دلیل مشکلات قلبی و ریوی و آلودگی هوای تهران به منزل یکی از دوستانش در ساری رفته و در همانجا دارفانی را وداع گفته است.
این‌پژوهشگر نخستین فرزند کریم امیری فیروزکوهی، ۹ دی‌ماه ۱۳۱۰ در تهران زاده شد. با پایان تحصیلات متوسطه به کار تدریس پرداخت و تحصیلات خود را تا مقطع دکترای زبان و ادبیات فارسی در دانشگاه تهران ادامه داد. در ادامه در همان دانشگاه مشغول به تدریس ادبیات شد.
وی در زمینه سبک هندی و صائب‌شناسی متبحر بود.
