نقدینگی، تورم و ضریب جینی؛ فراز و نشیب نابرابری در دهه ۵۰

خبرگزاری مهر؛ گروه اقتصادی _ علی فروزان فر؛ در گزارش سهم طلای سیاه در نیم قرن اقتصاد نفتی ایران؛ بخش نخست دهه ۵۰، به بررسی افزایش چشمگیر درآمدهای نفتی ایران در دهه ۱۳۵۰ و تحول بزرگی که در ساختار اقتصادی کشور ایجاد کرد، پرداختیم. هرچند این دوره با توسعه سریع صنعتی و هزینه‌های عمومی و عمرانی همراه بود، اما وابستگی بیش از حد به نفت و سیاست‌های اقتصادی ناپایدار، چالش‌هایی مانند تورم و شکاف طبقاتی را نیز به دنبال داشت. حال قصد داریم در این گزارش به بررسی سایر پارامترهای اقتصادی در این دوره بپردازیم.

قیمت دلار

اما در مورد قیمت دلار در این دوره، بنابر آمار و گزارشات منتشر شده بانک مرکزی نرخ رسمی دلار که از ابتدای فروردین ۱۳۳۸ تا اسفند ۱۳۵۰ به مدت ۱۳ سال در نرخ ۷۶ ریال نگهداشته شده بود از ابتدای سال ۱۳۵۱ با ده درصد کاهش به ۶۹ ریال تغییر کرد. در ادامه طی سال‌های ۱۳۵۲ تا ۱۳۵۴ در نرخ ۶۸ ریال و در سال‌های ۱۳۵۵ و ۱۳۵۶ در نرخ ۷۱ و در سال ۱۳۵۷ در نرخ ۷۰ ریال تثبیت شد. از سوی دیگر نرخ بازار غیر رسمی بجز در سال ۱۳۵۷ که ۱۰۰ ریال گزارش شده است در تمام سال‌های گذشته برابر با نرخ رسمی دلار و بدون اختلاف گزارش شده است.

تورم

بنابر داده‌های بانک مرکزی تورم ایران از ۱.۵ درصد در سال ۱۳۴۹ به ۲۵.۱ درصد در سال ۱۳۵۶ افزایش می‌یابد. در این بین طی سال‌های ۱۳۵۰ تا ۱۳۵۵ به ترتیب تورم‌های ۵.۵، ۶.۳، ۱۱.۲، ۱۵.۵، ۹.۹ و ۱۶.۶ درصد گزارش شده است. در حالی که در سال‌های ۱۳۵۷ و ۱۳۵۸ شاهد تورم ۱۰ و ۱۱.۴ درصدی هستیم.

پایه پولی و حجم نقدینگی

پایه پولی برحسب مصارف آن شامل مجموع سپرده‌های قانونی و دیداری بانک‌ها نزد بانک مرکزی و اسکناس و مسکوک در جریان است که اسکناس و مسکوک در جریان شامل اسکناس و مسکوک در دست اشخاص و اسکناس و مسکوک نزد بانک‌ها و مؤسسات اعتباری غیر بانکی است.

نقدینگی بر حسب اجزای تشکیل دهنده آن برابر است با مجموع پول و شبه پول که در آن پول، برابر است با مجموع اسکناس و مسکوک در دست اشخاص و سپرده‌های دیداری بوده و شبه پول شامل سپرده‌های غیر دیداری نزد بانک‌ها و مؤسسات اعتباری غیربانکی است.

در این تعریف منظور از سپرده‌های دیداری، سپرده‌های دیداری نزد بانک‌های تجاری، تخصصی و غیر دولتی و مؤسسات اعتباری غیربانکی است و منظور از سپرده‌های غیر دیداری مجموع سپرده‌های سرمایه گذاری کوتاه مدت، بلندمدت، قرض الحسنه پس انداز و سایر سپرده‌های غیر دیداری است.

گفتنی است که حجم نقدینگی برابر با پایه پولی ضرب در ضریب فزاینده است.

بنابر این توضیحات، پایه پولی از ۱۸۸.۳ میلیارد ریال در سال ۱۳۵۲ به ۱۲۰۹.۸ میلیارد ریال در سال ۱۳۵۷ رسید و با رشد ۵۴۲ درصدی بیش از ۶ برابر شد از طرف دیگر حجم نقدینگی از ۳۳۵.۷ میلیارد ریال در سال ۱۳۴۹ تا ۱۳۵۷ با رشد ۶۶۸ درصدی بیش از ۷.۵ برابر شد و به ۲۵۷۸.۶ میلیارد ریال رسید.

ضریب جینی و تغییرات آن در دهه ۱۳۵۰

ضریب، شاخص یا نسبت جینی (Gini coefficient یا Gini index) معیاری از پراکندگی آماری در اقتصاد است که برای نشان دادن نابرابری درآمد یا ثروت در یک کشور یا هر گروه دیگر از مردم در نظر گرفته شده است. ضریب جینی شاخصی اقتصادی برای محاسبهٔ توزیع ثروت در میان اقشار مختلف مردم یک جامعه است.

ضریب صفر جینی بیانگر برابری کامل است، جایی که همه مقادیر یکسان هستند (به عنوان مثال، جایی که همه درآمد یکسانی دارند). ضریب جینی یک (یا ۱۰۰ درصد) بیانگر حداکثر نابرابری در بین مقادیر است (به عنوان مثال، برای تعداد زیادی از افراد که فقط یک نفر کل درآمد یا مصرف را دارد و بقیه هیچ چیز ندارند، ضریب جینی تقریباً یک خواهد بود). بالا بودن این ضریب در یک کشور معمولاً به عنوان شاخصی از بالا بودن اختلاف طبقاتی و نابرابری درآمدی در این کشور در نظر گرفته می‌شود و برعکس پایین بودن بیانگر کم بودن اختلاف طبقاتی و نابرابری درآمدی است.

بنابر نمودار فوق ضریب جینی در ایران از ۰.۴۳۶۸ در سال ۱۳۴۸ به ۰.۵۰۲ در سال ۱۳۵۴ افزایش می‌یابد. البته این ضریب در ادامه و تا سال ۱۳۵۷ روند کاهشی در پیش گرفته و با کاهش ۱۳ درصدی به ۰.۴۳۶ در این سال می‌رسد. برای درک بهتر از وضعیت ایران در زمینه اختلاف طبقاتی و نابرابری درآمدی در این دوره از آمارهای بانک جهانی در نمودار زیر استفاده می‌کنیم.

همانطور که نمودار بالا نشان می‌دهد در زمینه اختلاف طبقاتی و نابرابری در توزیع درآمد، در این دوره به رغم اینکه از سال ۱۳۵۴ شاهد کاهش این شاخص بوده‌ایم، نابرابری در ایران همواره بالاتر از میانگین جهانی قرار داشته است. البته نکته قابل توجه دیگر تغییرات این شاخص همگام با تغییرات میانگین جهانی است.

سهم ۱۰ درصد ثروتمندترین به ۱۰ درصد فقیرترین

سهم ۱۰ درصد ثروتمندترین به ۱۰ درصد فقیرترین، از جمله شاخص‌های سنجش توزیع درآمد است و بیانگر نسبت هزینه دهک دهم (ثروتمندترین) به دهک اول (فقیرترین) است.

با مقایسه این نمودار با نمودار تغییرات ضریب جینی شاهد ارتباط معنادار این دو شاخص از یکدیگر هستیم. بنابر نمودار فوق شاهد افزایش بیش از ۷۳ درصدی این شاخص از ۱۹.۵ در سال ۱۳۴۸ به ۳۳.۸ در سال ۱۳۵۴ هستیم. این شاخص در ادامه و تا سال ۱۳۵۷ با کاهش ۵۷ درصدی به ۱۹.۶ کاهش می‌یابد. بدین ترتیب نسبت هزینه دهک دهم (ثروتمندترین) به دهک اول (فقیرترین) طی سال‌های ۱۳۴۸ الی ۱۳۵۴ در حال افزایش و طی سال‌های ۱۳۵۵ الی ۱۳۵۷ در حال کاهش بوده است.