نیاز به اصلاح شیوه انتخاب آثار ثبت جهانی/ضرورت شناسایی خلاها

‌خبرگزاری مهر _ گروه جامعه؛ روند ثبت جهانی در ایران در طی سال‌های متمادی بعد از پیوستن ایران به کنوانسیون میراث جهانی، مسیر پر فراز و نشیبی را پیموده است. اما در سال‌های اخیر این روند نشانه‌های نگران‌کننده از خود بروز داده است که با توصیه به عدم ثبت ماسوله توسط نهادهای مشاور کمیته میراث جهانی به‌دلیل عدم توجیه ارزش‌های برجسته جهانی اثر، نگرانی‌ها در مورد ادامه موفق ثبت جهانی آثار ایران را بیش‌ازپیش کرده است.

ایران در حال حاضر ۲۷ اثر در فهرست میراث جهانی به ثبت رسانده و در این بین در سال‌های اخیر در ثبت چندین اثر ناموفق بوده است (ماسوله و ارسباران طی پنج سال اخیر). ازهمین‌رو شناخت علل این عدم موفقیت و نگرانی به‌وجود آمده از ادامه این امر، می‌تواند به بهبود فرایند مذکور کمک کند و از عدم ثبت‌های آتی آثار ایران در فهرست میراث جهانی جلوگیری کند.

اما درک وضعیت به‌وجود آمده فعلی نیازمند شناخت عوامل مؤثر بر میراث جهانی در ایران است. ازهمین‌رو این گزارش سعی کرده تا با بررسی کلیه عوامل مؤثر بر میراث جهانی در ایران، نقاط قوت و ضعف آن را شناسایی کرده و در نهایت راهکارهای اجرایی و تقنینی را ارائه کند.

بررسی‌های دفتر مطالعات فرهنگ و آموزش مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی نشان می‌دهد دو دسته از مؤلفه‌ها بر این فرایند تأثیر گذارند، برخی از این مؤلفه‌ها در داخل کشور عمل می‌کنند، همچون عدم وجود ساختارهای سازمانی برای انتخاب آثار در کشور، غلبه فردگرایی، عدم وجود برنامه‌ریزی بلندمدت برای ثبت جهانی در کشور، عدم تعریف موضوع میراث جهانی به‌جهت تأثیرگذاری سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی در درون و بیرون کشور در سیاستگذاری‌های کلان کشور؛ اما برخی دیگر از این مؤلفه‌ها در بیرون از کشور بر این فرایند تأثیر می‌گذارند، ازجمله عدم عضویت ایران در کمیته میراث جهانی و موضوع مهم چانه‌زنی‌های فنی و سیاسی برای ثبت یک اثر.

فرایند ثبت میراث جهانی در ایران و ارائه پیش‌نویس قانونی توسط دفتر مطالعات فرهنگ و آموزش مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی بررسی شد. در این گزارش به موضوع فرایند ثبت یک اثر، انتخاب آثار، شیوه انتخاب توسط کشورهای عضو، عوامل مؤثر بر تصمیم گیری کمیته میراث جهانی پرداخته شده است. همچنین با توجه به شناخت مسائل مترتب بر میراث جهانی در ایران دو دسته پیشنهاد اجرایی و تقنینی در این گزارش مطرح شده است.

در این گزارش آمده: کنوانسیون میراث جهانی ابزاری مهم در جهت شناسایی و ثبت میراث مشترک بشریت است. ایران از سال ۱۳۵۳ به این کنوانسیون پیوسته و تاکنون ۲۷ اثر از ایران نیز در فهرست میراث جهانی به ثبت رسیده است. از زمان پیوستن ایران به کنوانسیون میراث جهانی هیچ قانون و یا ضابطه تکمیلی بر قانون الحاق ایران به کنوانسیون میراث جهانی اضافه نشده است و به‌رغم موفقیت‌های کسب شده در ثبت تعداد قابل‌توجهی از آثار در فهرست میراث جهانی، اما فرایند مذکور به‌دلیل عدم داشتن ساختار مشخص در بدنه نهادی میراث فرهنگی، در طی همه سال‌های پس از پیوستن ایران به کنوانسیون، با فراز و فرودهایی همراه بوده است.

همین روند در سال‌های اخیر به‌دلیل اتکا به افراد، عدم وجود ساختار سازمانی کارآمد در بدنه وزارت میراث فرهنگی، عدم برنامه‌ریزی کلان در این حوزه، عدم وجود برنامه مشخص برای بهره‌برداری از مواهب ثبت جهانی و…. به‌سمت افول در حال حرکت است. نمونه‌های آن را می‌توان در پرونده ماسوله دید؛ جایی که در سال جاری پرونده توسط ارزیابان میراث جهانی به عدم ثبت توصیه شد و تنها بعد از مشورت‌های صورت گرفته با اعضای کمیته میراث جهانی پرونده توسط کمیته میراث جهانی به تعویق افتاد.

این نیز ماحصل نگاه‌های مدیریتی گذرا و بی‌توجهی به نیمه ساختارهای به‌وجود آمده و ثبات در دهه ۹۰ شمسی بود. ازهمین‌رو لازم است تا برای ساماندهی و بهره‌برداری از ظرفیت‌های متعدد میراث جهانی، اقدامات تقنینی هدفمندی صورت گیرد.

نیاز است تا شیوه انتخاب آثار نامزد برای ثبت میراث جهانی منطبق‌بر وضع موجود حاکمیتی و نهادی اصلاح شود

ساختار میراث جهانی به‌عنوان یک فرایند جامع که از سیاستگذاری تا ثبت و همچنین مدیریت و حفاظت و بهره‌برداری از ثبت را شامل می‌شود، در ساختار وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی جایگاه قانونی کارآمدی ندارد و به‌رغم بین‌دستگاهی بودن فرایند میراث جهانی در سطح بین‌المللی تنها وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی در این امر دخیل است و در موارد میراث طبیعی با هماهنگی سازمان محیط زیست و سازمان جنگل‌ها و مراتع برای ثبت جهانی نامزد می‌شوند.

نیاز به شیوه انتخاب آثار نامزده شده برای ثبت جهانی

بررسی‌ها نشان می‌دهد که مؤلفه‌های مؤثر در شیوه انتخاب آثار نامزد تابعی از ساختار حکومتی کشورهای عضو و ساختار سازمان انتخاب‌کننده آثار است. لذا نیاز است تا شیوه انتخاب آثار نامزد برای ثبت میراث جهانی منطبق‌بر وضع موجود حاکمیتی و نهادی اصلاح شود.

برخلاف نمونه‌های موفق در دنیا، فرایند ثبت میراث جهانی در ایران از شفافیت کافی برخوردار نیست. در طی این فرایند نحوه انتخاب آثار، افراد تصمیم‌گیرنده، نامزدهای احتمالی و نحوه اخذ رضایت از ذی‌نفعان در فرایند نامزدی آثار به‌درستی اطلاع‌رسانی نمی‌شود. در این بین هیچ‌گونه دستورالعمل انتخاب آثار، صورت‌جلسه انتخاب آثار نامزد و معیارهای انتخاب آثار منتشر نشده است.

بررسی کشورهای موفق نشان داده است که اغلب کشورها قوانین ملی تکمیلی در موضوع میراث جهانی خود به تصویب رسانده‌اند که جایگاه نهادهای تصمیم‌گیرنده، فرایند انتخاب آثار نامزد و نحوه تأمین مالی این فرایند در این قوانین دیده شده است.

نقش ارتباطات فردی و چانه زنی‌ها با اعضای کمیته میراث جهانی

بررسی گزارش ارزیابی نهادهای مشاور از آثار نامزد ایران نشان می‌دهد که اولاً رویکرد دو نهاد در ارزیابی پرونده‌های نامزد ایران متفاوت است (ایکوموس بر بخش توجیه اثر و IUCN بر بخش مدیریت اثر متمرکز هستند) و ثانیاً شناخت رویکرد نهادهای مشاور در ارزیابی آثار نامزد ایران می‌تواند بر تهیه پرونده‌های نامزدی کارآمد مؤثر واقع شود.

همچنین مرحله دفاع از پرونده‌های نامزدی و چانه‌زنی در جلسات نهادهای مشاور کمیته میراث جهانی و همچنین در جلسات نهایی کمیته میراث جهانی یکی از مهم‌ترین بخش‌های ثبت موفق یک اثر را شکل می‌دهد. بسیاری از پرونده‌های نامزد آثار ایران که در مرحله ارزیابی توسط نهادهای مشاور توصیه به موردی غیر از ثبت شده بودند با چانه‌زنی در جلسات کمیته میراث جهانی با اعضای حاضر در کمیته، نتیجه به نفع کشور تغییر کرده است. نقش افراد در این مرحله بسیار با اهمیت است زیرا ارتباطات افراد سبب شکل‌گیری چانه‌زنی با اعضای کمیته میراث جهانی می‌شود.

فهرست میراث جهانی ایران و فهرست موقت ایران به‌عنوان فهرست بالقوه ثبت جهانی ایران دارای شکاف‌های جدی از نظر گونه‌شناسی، موضوعی و … است که نیازمند رفع آنها برای ثبت موفق در سال‌های آتی است. برطرف کردن شکاف‌ها می‌تواند به توازن میراث جهانی در کل کشور از لحاظ توزیع جغرافیایی و موضوعی کمک کند.

کشور ایران باید برای بهره‌برداری از فرصت‌های ایجاد شده از ثبت میراث جهانی، با برنامه‌محوری ثبت جهانی را از مقوله‌ای موضعی به موضوعی جامع و دارای ظرفیت برای توسعه در مناطق کم‌برخوردار تغییر دهد.

ایران از دوره اول (۱۹۸۰-۱۹۷۶) دیگر هیچ‌گاه به عضویت کمیته میراث جهانی، به‌عنوان مهم‌ترین نهاد در ثبت جهانی یک اثر، در نیامده است. عضویت ایران در این کمیته می‌تواند به ثبت موفق آثار و همچنین تأثیرگذاری در فرایند میراث جهانی و تعمیق روابط با دیگر کشورها کمک کند. عضویت در کمیته میراث جهانی همچنین می‌تواند به توسعه ابزارهای چانه‌زنی ایران در دیگر کمیته‌های یونسکو کمک کند.

مشارکت مردم و ذی‌نفعان در فرایند میراث جهانی در کمترین میزان خود است، این درحالی است که مشارکت و همراهی مردم می‌تواند به ثبت موفق یک اثر و بهره‌برداری صحیح از مواهب ثبت جهانی و توسعه در مناطق کم‌برخوردار کمک کند و تجربه مشارکت مردم و ذی‌نفعان در فرایند میراث جهانی در دنیا نمونه‌های موفقی را به‌همراه داشته است.

به‌واسطه محدودیت‌های ایجاد شده توسط ثبت جهانی ازجمله حرائم آثار ثبت شده که اغلب محدوده‌های وسیعی را با محدودیت‌های حفاظتی روبه‌رو می‌کند و نظارت و حساسیت مستمر بر روی اثر ثبت شده توسط وزارت میراث فرهنگی و یونسکو و مشاوران آنکه هر دو عامل فشار بر مردم محلی به‌دلیل جلوگیری از توسعه نامتوازن می‌گذارد، عدم همراهی مردم می‌تواند خطری برای این آثار و درنهایت کشور به‌وجود آورد.

پیشنهاد راهکار تقنینی، نظارتی یا سیاستی

– هیچ جایگاه مشخصی برای افراد خبره و همچنین مؤسسات غیرانتفاعی مرتبط با میراث جهانی در فرایند میراث جهانی در کشور دیده نشده است. این درحالی است که تجربه و توان علمی این افراد و مؤسسات می‌تواند در ثبت موفق آثار کمک کند.

– اصلاح ساختار انتخاب آثار نامزد با ایجاد شورای میراث جهانی در درون وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی با حضور همه نهادهای مرتبط ازجمله وزارتخانه‌های امور خارجه، کشور و راه و شهرسازی و سازمان‌های محیط زیست و همچنین نهادهای غیرانتفاعی همچون کمیته ملی ایکوموس و IUCN، اعضای هیأت علمی دانشگاه‌ها، خبرگان و مدیران و دست‌اندرکاران سابق میراث جهانی در ایران،

– تهیه مطالعات تکمیلی برای شناسایی خلاءهای فهرست میراث جهانی و فهرست موقت ایران و تدوین سند چشم‌انداز میراث جهانی ایران،

– پیگیری عضویت ایران در کمیته میراث جهانی با محول کردن مسئولیت آن به وزارت امور خارجه با الحاق یک تبصره به بند «۱۸» ماده (۴) لایحه اهداف، وظایف و اختیارات وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی،

– راه‌اندازی وب‌گاه میراث جهانی ذیل وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی؛ ازاین‌طریق می‌توان همه اطلاعات موجود درخصوص فرایند میراث جهانی را با مردم به اشتراک گذاشت و می‌توان فرصت همراهی با ذی‌نفعان و مردم در فرایند میراث جهانی را ایجاد کرد. از طرفی می‌تواند بستری برای ارتباط گردشگران خارجی با آثار ثبت جهانی ایران باشد و به‌طورکلی در جهت تبلیغ و ترویج ارزش‌های آنها عمل کند،

– تدوین دستورالعمل انتخاب آثار و فرایندهای اجرایی شورای میراث جهانی با الحاق یک تبصره به بند «۳» ماده (۴) اهداف، وظایف و اختیارات وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی،

– امکان‌سنجی ثبت آثار فهرست موقت ایران برای نامزدی نهایی به‌منظور ثبت در فهرست میراث جهانی،

– تعریف نظام طبقه‌بندی آثار ملی برای تسهیل در شناسایی آثار واجد ارزش ثبت در فهرست میراث جهانی،

– تدوین قانون ساماندهی و حمایت از میراث جهانی کشور با هدف تکمیل قانون الحاق ایران به کنوانسیون میراث جهانی؛ این قانون تکمیلی باید در جهت مشخص کردن جایگاه سازمانی میراث جهانی در نهاد متولی، ارائه جایگاه سازمان‌های مردم‌نهاد در فرایند میراث جهانی، محل تأمین منابع مالی برای حفاظت از میراث جهانی و تدوین پرونده‌های نامزدی و همچنین ارتباط منطقی بین ثبت میراث جهانی و گردشگری حفاظت‌محور عمل کند.