سینما تصویر فردای جامعه است/ آوینی اول منتقد خود بود

به گزارش خبرنگار مهر، سومین نشست از مجموعه نشست‌های هفته هنر انقلاب اسلامی با محوریت سیر تحول اجتماعی هنر انقلاب اسلامی با حضور جمعی از اساتید، دانشجویان و کارشناسان همچون مجید شاه حسینی، علی اصغر فهیمی فر و احمدرضا معتمدی در دانشکده هنر دانشگاه سوره برگزار شد.

پس از قرائت آیاتی چند از قرآن کریم و پخش سرود ملی، مجید شاه حسینی رئیس فرهنگستان هنر، مطرح کرد: شهید مرتضی آوینی انسان سالکی بود که تجربه زیسته خود را به گونه‌ای با مهارت‌های از قبل آموخته خود در هم آمیخته و مجموعه‌ای جذاب از جنس محضریت ایجاد کرد که تا امروز دانشجویان و هنردوستان آن را دنبال می‌کنند؛ مسیر طی شده آوینی یک سلوک بود. مسیر هنرمند همین است و در منشور هنرمندان امام خمینی (ره) هنرمند در قیاس با شهید معرفی می‌شود و هنر نفسی می‌خواهد از استاد به شاگرد جاری شود و جهانی از استاد به شاگرد منتقل شود.

وی در ادامه با یادآوری تعبیر آوینی مبنی بر تشبیه سالن سینما به اتاق عمل، گفت: مخاطب همچون فرد بیهوش در اتاق عمل، بیهوش در جهان مجاز فیلم است و از خود اختیاری ندارد لذا به تعبیر آوینی سینما «محضر» است و جایی که جراحی روح در ابعاد صد نفر یا چند میلیون نفر اتفاق می‌افتد؛ مبدعان سینما هم این را می‌دانستند که مخاطب برای آن‌که در جهان مجازی غرق شود هر آنچه او را به جهان واقعی متصل می‌کند از خود زایل خواهد کرد.

رییس فرهنگستان هنر با اشاره به اعتقاد آوینی به فضای محضریت، عنوان کرد: این جهانی است که آوینی داشت و در کتاب «آئینه جادو» و «سینمای اشراقی» به آن اشاره کرده است و این نگاه در اساتید همین دانشگاه نظیر دکتر زرشناس نیز تبلور دارد و معتقد به فضای محضریت در سینما هستند؛ ما در تماشای فیلم، خرد خودآگاه را به اراده خود خاموش می‌کنیم تا فیلم ببینیم و دیگر نمی‌گوییم این روابط فیلم اعتباری است.

تصویر بر پرده سینما تصویر امروز جامعه نیست بلکه تصویر فردای جامعه است و جهان آینده را خلق می‌کند. سینما نقشه فردا است وی افزود: کسی که می‌خواهد جهان مجاز خود را خلق کند باید ویژگی‌هایی داشته باشد و بتواند آن جهان را به شما بقبولاند، مجازنمایی سینما نه خوب است نه بد بلکه مهم است که از آن چه بهره‌ای می‌گیریم؛ تصویر بر پرده سینما تصویر امروز جامعه نیست بلکه تصویر فردای جامعه است و جهان آینده را خلق می‌کند. سینما نقشه فردا است نه صرفاً، هنر، رسانه و تجارت. به نقشه بالای سر بافنده قالی شبیه است که در نهایت به قالی تبدیل می‌شود، از همین رو خوب است مفهوم حقوق معنوی مخاطب دنبال و نظام حقوق معنوی مخاطب شکل گیرد.

پس از این علی اصغر فهیمی فر با تاکید بر این‌که سینمای ما یک روند نزولی را دنبال می‌کند، عنوان کرد: وضعیت فعلی سینما با سینمای ملتی که ادعای جهانی دارد خیلی فاصله دارد اما باید بررسی کنیم با توجه به این‌که سایر هنرها مسیر رشد و کمال داشته اند چرا سینما به این حال و روز افتاده است. با توجه به موضوع این جلسه باید بررسی کنیم نسبت هنر و اجتماع چیست و نسبت هنر با انقلاب چیست؟ باید فرهنگی در راستای انقلاب شکل گرفته و این فرهنگ منجر به تحول اجتماعی شود و هنر هم از این امر وام گرفته و به خلق اثر بپردازد.

وقتی تفکر نیست، هنر نازل می‌شود و به دست افراد سودجو برای تولید آثار سخیف و پر کردن جیب‌های خود می‌افتد و متأسفانه سینما امروز ما گرفتار این وضعیت شده است، رابطه هنر و اخلاق یک رابطه همیشگی است وی با اشاره به اتحاد هنر و اخلاق، افزود: فرم و ابداعات در خلأ به وجود نمی‌آید، زمانی که تفکر باشد هنر بروز می‌کند و وقتی تفکر نیست، هنر نازل می‌شود و به دست افراد سودجو برای تولید آثار سخیف و پر کردن جیب‌های خود می‌افتد و متأسفانه سینمای امروز ما گرفتار این وضعیت شده است. رابطه هنر و اخلاق یک رابطه همیشگی است، اخلاق و هنر اتحاد دارند و اخلاق ضمیمه فرم نمی‌شود بلکه یک فرم اخلاقی داریم.

این استاد دانشگاه با انتقاد از بزرگان منتقد سینما مطرح کرد: دریغ از یک نقد سینمایی که ریشه و تئوری را هدف گیرد. همه نقدها معطوف به فرم شده حال آنکه فرم ترجمه تئوری است در حالی که ما امروز با یک جهان مولتی مدیا مواجه هستیم.

وی در پایان در رابطه با حقوق معنوی مخاطب یادآور شد: اینکه یک مخاطب چقدر حق دارد در فرآیند شکل بخشی به هنر شرکت داشته باشد موضوع بحث حقوق معنوی مخاطب است.

شاه حسینی در پاسخ به این سوال که چرا آوینی تکثیر نشد، مطرح کرد: چون او یک اندیشمند بود و معمولاً اندیشمندان به راحتی تکثیر نمی‌شوند. انسان‌ها محصول عزم و اراده و سلوکی که طی می‌کنند، هستند. آوینی نقد نشد، چرا که مثل جلال آل احمد خود اول منتقد خویش بود. او اول کسی است که بخشی از آثار خود را سوزاند و از کامران آوینی به مرتضی آوینی تبدیل شد. از سوی دیگر عموماً آوینی را بعد از شهادت او شناختند و امروز نیز امثال آوینی هستند، اما ممکن است شناخته شده نباشند؛ انسان‌هایی که جهان درونی و ارتفاع روحی دارند هر کدام بالقوه می‌توانند در این عرصه بدرخشند.

وی در رابطه با صحبت‌های انجام شده با محوریت اخلاق، بیان کرد: ژان ژاک روسو به عنوان خالق کتاب، قراردادهای اجتماعی و وضع کننده نظام حقوق بشر در قرن هجدهم و فیلسوف اخلاق غرب شناخته می‌شود در حالی که باید کتاب «اعترافات» او را بخوانیم تا بفهمیم این واعض اخلاق، خود چه اخلاقی داشته است و در کتاب «اعترافات» چه می‌گوید اما در دوره ما حتی تعریف اخلاق و فلسفه آن مورد تعدی قرار گرفته و اخلاق در حد قراردادهای اجتماعی تنزل پیدا کرده است به عنوان مثال در قرن ۱۸ همجنسگرایی جرم بوده و الان چون به نحوی دیگر قرارداد شده مورد توجه قرار گرفته است؛ اخلاق از امر معنوی، اعتقادی و عرشی به قرارداد اجتماعی تنزل پیدا کرده است از همین رو باید در تعلیم هنر به جای تدریس مباحث تکنیکی از مبانی و فلسفه هنر شروع کنیم.

در تربیت متعلمان هنر، فضا از مباحث آموزشی مهم‌تر است و باید فضای پاکیزه در آموزش هنر شکل گیرد. جای این جنس از آموزش مبتنی بر فضای درست اندیشه ورزی خالی بوده است. این مدرس دانشگاه با اشاره به اینکه مدیریت فضا ساز گمشده ای است که سال‌ها دنبال آن هستیم، ادامه داد: در تربیت متعلمان هنر، فضا از مباحث آموزشی مهم‌تر است و باید فضای پاکیزه در آموزش هنر شکل گیرد. جای این جنس از آموزش مبتنی بر فضای درست اندیشه ورزی خالی بوده است چون ما تنها تکنیک یاد گرفته ایم؛ فضای درست در آموزش هنر به این معنا است که خود فضا نظیر یک آهنربا برای براده‌های آهن مؤثر باشد.

شاه حسینی در پایان، گفت: اگر دهه ۶۰ را دهه خوبی می‌دانیم به این دلیل است که به‌واسطه مواردی نظیر دفاع مقدس این فضا وجود داشت و امروزه فضای اربعین به این صورت است؛ درد هنرمند و جهان هنرمند به عنوان شخصی که مخاطب را در جهان مجاز خود شریک می‌کند می‌تواند نظیر یک موکب بر مخاطب نور بتاباند و یا زشتی و پلشتی خلق کند.

در ادامه احمدرضا معتمدی با اشاره به اینکه ۱۲ سال در کنار آوینی بوده و تاکنون در مراسم آوینی صحبت نکرده است، گفت: علاقه نداشتم بحث‌ها و جدل‌های ما با آوینی عمومی شود، در این بین عده‌ای خود را نماینده آوینی معرفی کردند، آوینی از عرفای عصر حاضر است و در این دوره عرفان، به سبک چله نشنیی و خانقاه محقق نمی‌شود، اسلام آوینی، سنتی و خانوادگی نبود. او اسلام را عمیقاً در زندگی خود انتخاب کرد و در این انتخاب مثل آینه صادق و شفاف بود.

وی با بیان این که، آوینی بنیان گذار سینمای مستند در سطح جهانی است، عنوان کرد: نگاه آوینی مهم بود؛ اندیشه‌ای که به حقیقت هستی خطور کند و جوانه‌های لطیفی را که در دل خشونت می‌روید به ما نشان دهد. نریشن های بی‌نظیر او، آوینی را به عنوان شاعر زندگی و شاعر سینما معرفی می‌کند. معتقدم اگر آوینی طبق نظریه آرنهایم تکیه بر صدا نداشت یقیناً کیفیت تصاویر او خیلی بالاتر بود.

بحث این است که خود فیلم به مثابه فلسفه است، ممکن است فیلم کمدی، نوآر یا … باشد اما فیلم می‌اندیشد و تفکر را منتقل می‌کند این استاد دانشگاه در رابطه با فیلم دینی، گفت: از مجموع مباحثی که فیلسوفان دهه ۶۰ عنوان کرده اند، سینما به معنای فلسفه و اندیشه تعبیر می‌شود و بحث این است که خود فیلم به مثابه فلسفه است، ممکن است فیلم کمدی، نوآر یا … باشد اما فیلم می‌اندیشد، تفکر را منتقل می‌کند، به تفکر وا می‌دارد، پرسش ایجاد می‌کند و انگیزه یافتن و جست و جو در مخاطب ایجاد می‌کند.

وی افزود: بحث سینمای دینی، گفتن یک آیه و بعضاً غلط خواندن آن نیست، گام اول، فلسفه هنر است به این معنی که هنر چیست و چه کسی می‌تواند راجع به هنر صحبت کند. گام دوم، فلسفه دین است و این‌که دین و رشته فلسفه دین که روی ماهیت دین کار می‌کند، چیست.

احمدرضا معتمدی در پایان با تاکید بر این‌که، سکته مغزی و قلبی همزمان او به دلیل این است که ۴۰ سال مواردی را عنوان کرده، اما کسی آنها را قبول نمی‌کند، گفت: فیلم «نیاز» مصداق یک فیلم دینی و عصاره تفکر دینی است چرا که بدون حتی یک اشاره مستقیم، از نیاز به معنویت می‌گوید. همچنین فیلم «خانه دوست کجاست» نیز یک فیلم دینی است چرا که شریعت یعنی راه و اصل پیمودن مسیر است نه رسیدن به مقصد.

مجید شاه حسینی نیز در پایان این نشست گفت: این جلسه به مناسبت سال‌روز شهادت شهید آوینی برگزار شده است و آوینی نظرات جدی راجع به این ۲ فیلم داشت. نظر آوینی در رابطه با فیلم «نیاز» و «خانه دوست کجاست» کاملاً متفاوت است، آوینی با «نیاز» همراه بود اما نگاهی نقادانه به کیارستمی داشت و به طور خاص «خانه دوست کجاست» کیارستمی را نقد کرده است. همچنین با «ایثار» تارکوفسکی زاویه جدی داشت؛ باید توجه کنیم مفاهیم مشترک است اما شاید در مصادیق اختلاف نظر وجود داشته باشد.