ژانر تاریخ بیهقی مبتنی بر اطلاعات تاریخی نیست
به گزارش خبرگزاری مهر، نخستین جلسه از سلسله درس‌گفتارهای بیهقی‌خوانی چهارشنبه سوم مهر توسط دفتر پاسداشت زبان فارسی حوزه هنری در سالن سلمان هراتی حوزه هنری برگزار شد.
زهیر توکلی پژوهشگر حوزه ادبیات در این جلسه تاریخ بیهقی را در میان تاریخ‌های بازمانده از لحاظ نوع روایت و دقت در پرداخت به جزئیات استثنا دانست و گفت: انگار مشاهده‌گری تمام وقایع را دارد از نزدیک می‌بیند و به همین خاطر، تاریخ بیهقی بیشتر به ژانر خاطره نزدیک است تا تاریخ.
وی افزود: برخی از صاحب‌نظران، این وجه خاطره‌گونه تاریخ بیهقی را مثبت ارزیابی می‌کنند اما برخی دیگر هم مخالف این قضیه‌اند زیرا این نگرش کتاب بیهقی را از ژانر تاریخ جدا می‌کند.
این پژوهشگر و منتقد ادبیات گفت: تعدادی از تاریخ‌ها مثل تاریخ بلعمی وجهی عمومی دارند و در مقایسه با تاریخ بیهقی متوجه می‌شویم که دراین قبیل تاریخ‌ها جزئیات‌نگاری در کار نبوده است. بیهقی گفته که جزئیات را یا خود حضور داشته و مشاهده کرده است و یا از کسانی گرفته که در جریان وقایع حضور داشته‌اند.
وی ادامه داد: این کتاب اطلاعات تاریخی به ما می‌دهد ولی ژانرش مبتنی بر اطلاعات تاریخی نیست. بیهقی در این کتاب به ماجراها و وقایع حول و حوش پادشاهان زمان بیهقی و خاندان غزنوی پرداخته و ازاین رو در جاهایی وجه خاله زنکی پیدا می‌کند.
توکلی به ابهامات مطرح شده در اعتبار نسخ تاریخ بیهقی پرداخت و گفت: نکته قابل توجه دراین خصوص این است که فاصله تاریخ تألیف قدیمی‌ترین نسخه‌ها از تاریخ بیهقی با تاریخ تألیف خود تاریخ بیهقی حدود چهارصد سال است؛ تازه اگر بپذیریم که عموم این نسخه‌ها متعلق به قرن ۱۰ به بعد است. این منتقدادبی درادامه گفت: نکته ابهام آمیز دیگر دراین خصوص این است که تمام نسخه‌ها درهند هستند.
وی عدم‌اهتمام سامانیان به کتاب‌های تألیفی قبل از حکومت خود را دلیل عمده نرسیدن این کتاب‌ها به دست ما عنوان کرد و گفت: به همین دلیل، خیلی از آثار «رودکی» هم به دست ما نرسیده و از آنها نگهداری نشده است.
توکلی، که دراین سلسله نشست‌ها با اتکا به نسخۀ علی‌اکبر فیاض از تاریخ بیهقی به شرح و بسط زبان ابوالفضل بیهقی در تاریخ بیهقی خواهد پرداخت، تصحیح دکتر فیاض را بهتر از بقیه تلاش‌هایی دانست که در این باره شده و گفت: دکتر فیاض در مقاله‌ای به معرفی نسخه‌ها پرداخته و گفته که نسخه‌ها چنان مغشوش و مغلوط‌اند که در بسیاری موارد نمی‌توان هیچ‌کدام از نسخ را بر دیگری ترجیح داد.
وی در ادامه به تردیدها در باره اعتباراین کتاب پرداخت و گفت: ابوالحسن بیهقی معروف به ابن فندق گفته که نسخه اصلی این کتاب حدود ۳۰ جلد بوده ولی او هم این را فقط از دیگران شنیده و این هم یکی دیگر از ابهامات درخصوص این کتاب است.
این شاعر افزود: نکته مبهم دیگری که دکتر فیاض در مقاله‌اش با عنوان «یادنامه بیهقی» به آن اشاره کرده این است که چرا محققان از تاریخ بیهقی نقل قول نکرده‌اند و می‌گوید تاریخ‌هایی هم که بیهقی درکتابش آورده درست نیستند. پس تردیدها در باره اعتبار این کتاب خیلی جدی است اما بیهقی قطعاً بوده و کتابی هم داشته است اما در باره این کتابی که به عنوان تاریخ بیهقی به دست ما رسیده تردیدهایی وجود دارد و احتمال دارد که کاتبی این کتاب را بازنویسی کرده باشد.
وی به وجه ادبی تاریخ بیهقی پرداخت و گفت: با وجود ابهاماتی که مطرح شد، بی‌تردید تاریخ بیهقی، چه درمیان آثار قبل ازآن و چه بعد از آن، شاهکار نثر فارسی است.
این پژوهشگر ادبی درادامه با اشاره به اینکه زبان اثر به انتخاب نویسنده اثر بستگی دارد نه تاریخ تألیف آن گفت: ناصر خسرو در قرن پنجم زیسته اما به سبک ساده دوران سامانیان نوشته است. یا احمد شاملو که معاصر است به شیوه بیهقی نوشته و یکی دیگر از منابعش هم سیره‌النبی بهاءالدین کازرونی بوده که درقرن هشتم زیسته و اثرش دارای نثر آهنگینی است.
وی ادامه داد: نثر بیهقی نه نثر ساده دوران سامانیان است، نه نثر مسجع خواجه عبدالله انصاری و نه نثر مصنوع و متکلف. نثر بیهقی در عین حال که دارای پیام است به شدت هم ادبی و زیبا است.
توکلی در پایان این جلسه با اشاره به اینکه شاعر و نویسنده صاحب سبک نمط عالی و خاص خودش را در نگارش اثرش دارد، گفت: عدول شاعر و نویسنده صاحب سبک از دستور زبان معمول جای ایراد نیست کما اینکه شاعران و نویسندگان بزرگ و صاحب سبک ما چون سعدی و حافظ هم بارها هنجارشکنی زبانی کرده‌اند و بنابراین نتیجه می‌گیریم که شرط بلاغت فصاحت نیست.
