تاریخ بیهقی، مجلدهای گمشده و اهمیت یافتن نسخه های خطی

خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ و ادب _ طاهره طهرانی: اول آبان روز بزرگداشت ابوالفضل محمد بن حسین بیهقی، مورخ و نویسنده معروف ایرانی در دربار غزنوی است. او را بیشتر به خاطر نگارش کتاب معروف تاریخ بیهقی می‌شناسیم که مهمترین منبع تاریخی در مورد دوران غزنوی است. ابوالفضل بیهقی در جوانی در نیشابور به تحصیل دانش اشتغال داشت، سپس به عنوان دبیر وارد دیوان محمود غزنوی و حکمرانان بعد از او شد و در سال ۴۱۸ هجری شمسی و پس از درگذشت استادش بونصر مشکان، به سمت دبیریِ دیوان شاهی برگزیده شد و سال‌ها بعد به بالاترین مقام در دیوان رسالت رسید.

بیهقی بارها گرفتار تهمت و کین بداندیشان شد و حتی به زندان افتاد. در نهایت هم سال ۴۳۷ هجری شمسی پس از آزادی از زندان شروع به نوشتن کتاب معروف خود، تاریخ بیهقی کرد.

ادیب پیشاوری، شعری در وصف کتاب تاریخ بیهقی و نویسنده آن دارد:

خواجه بوالفضل ای روانت شاد در خرّم‌بهشت
که روانمان زین کراسه هر دمی شادان کنی

کاروان مصر بستی زین کراسه‌یْ دلپذیر
تا هماره نرخ شکّر در جهان ارزان کنی

یا که گوهرهای محمود از فتوح سومنات
ریختی بر آستین تا بر ورق افشان کنی

یا نه خود عمّانِ گوهر زایت اندر ناطقه
که عبارت را ازو پر لؤلؤ و مرجان کنی

باغی افکندی چو مینو از شکفته گلبنان
بس به روی هر گلی بر، شبنمی غلتان کنی

خسروانی‌پرنیانی بافی از گفتار خوب
پس به یاقوت و گهر آموده اش دامان کنی

می‌ندانم سرّ این دستان که بهر داستان
کاغذی گیری به دست و روضۀ رضوان کنی

وه چه شیرین‌منطق و خوش‌لهجتی آنجا که تو
مدحت خواجه‌یْ کلان بونصرِ بنْ مشکان کنی

گوهر جان را همی‌ماند نتیجه‌یْ کلک تو
تو مگر آب دویت از چشمۀ حیوان کنی؟

کو ابواسحق و کو ابن‌العمید و کو بدیع
تا بر ایشان روز روشن چون شب تاران کنی؟

هندسه‌یْ تألیف الفاظ آن‌چنان دانی درست
که قلیدس را درین ره خیره و حیران کنی

در شکر غلتد چو طوطی هرکه خواند این کتاب
هین بخوان ای خواجه تا بر قول من ایقان کنی!

خواندن این کتاب، غلتیدن در شکر است و نوشیدن از سرچشمه زلال و روشن ادب فارسی. شگفت انگیز این است که این کتاب، که امروز به عنوان یکی از سرفصل‌های درسی در دانشکده‌های ادبیات تدریس می‌شود اساساً کتاب تاریخی است! تاریخ بیهقی یا تاریخ مسعودی مهمترین منبع برای شناخت تاریخ و روابط دربار و شاهان دوران غزنوی است، اما شیوه نگارش سحرانگیز و دقیق بیهقی آن را به شاهکاری ادبی تبدیل کرده است.

اما داستان این کتاب غمی بزرگ را هم به همراه دارد. هیچ گلی بی خار و هیچ شهدی بی شرنگ و هیچ دیداری بی دریغ نیست، اصل این کتاب که بیش از ۳۰ مجلد بوده را در دست نداریم و آنچه در اختیارمان است، با برگ‌هایی از مجلد پنجم آغاز می‌شود؛ تا مجلد دهم ادامه پیدا می‌کند.در واقع آغاز و انجام کتاب _ بخش نخست و بخش پایانی_ در دست ما نیست، و از آنجا که بخش باقیمانده مربوط به پادشاهی سلطان مسعود غزنوی (پسر سلطان محمود) و شیوه غلبه او بر برادرش محمد غزنوی و دسیسه‌ها و توطئه‌های دربار غزنویان و رقابت‌ها و سعایت‌های درباریان است آین کتاب را تاریخ مسعودی هم می‌نامند.

در طی تاریخ پرفراز و نشیب ایران و با وجود جنگ‌ها و ناآرامی‌ها و کتابسوزی‌ها، نمی‌دانیم بر سر جلدهای دیگر این کتاب چه آمده. با وجود گستردگی خراسان بزرگ و پراکندگی نسخه‌های خطی در سراسر قلمرو فرهنگی ایران، این خیال شیرین همیشه وجود دارد که این کتاب‌های گمشده به صورت نسخه‌های خطی جایی و در گوشه‌ای از این گستره فرهنگی وجود داشته باشند، و شاید آنطور که علی دهباشی آرزو می‌کند کنج خانه‌ای در بخارا یا سمرقند روزی دست نویسی از ابوالفضل بیهقی پیدا شود. همین موضوع اهمیت بررسی نسخه‌های خطی فارسی و یافتن و ساماندهی آنها را نشان می‌دهد.

از تاریخ بیهقی نسخه‌های خطی فراوانی در کتاب‌خانه‌های شرق و غرب وجود دارد. اساتیدی چون جعفر یاحقی و مهدی سیدی هنگام تصحیح تاریخ بیهقی ۱۹ نسخه خطی را باهم مقایسه کرده و به آن‌ها دسترسی داشته‌اند. ویلیام هوک مورلی محقق انگلیسی نیز هنگام تصحیح کتاب در هند به شش نسخه از کتاب دست‌رسی داشته است. احمد منزوی، در کتاب «فهرست نسخه‌های خطی فارسی» ۲۸ نسخه خطی تاریخ بیهقی را شمرده و بر اساس فهرست او، از میان آنها، ۸ نسخه در انگلستان، ۱۰ نسخه در ایران، ۲ نسخه در روسیه، ۲ نسخه در پاریس، ۴ نسخه در هند و پاکستان، ۱ نسخه در نجف عراق و ۱ نسخه در مجموعه الیس در آمریکا نگه داری می‌شود.

پراکندگی نسخه‌های خطی تنها محدود به قلمرو فرهنگی ایران نیست، شاهکارهای ادب فارسی در قالب نسخه‌های خطی و کتاب‌های تذهیب شده در طی سال‌های متمادی به دست سیاحان و بازرگانان و دانشمندان و مسافران و صوفیان و اهل ادب و شاهان به بیش از ۱۰۰ کشور جهان سفرکرده اند. جلدهای گمشده تاریخ بیهقی تنها یک نمونه از هزاران است، و دریغی که از نبود این کتاب‌ها بر جان اهل ادب می‌نشیند، به تعداد همه نسخه‌های گمشده و پراکنده در دوردست‌های گیتی تکثیر می‌شود، و امید است با آگاهی و همت مسئولان و اهل فضل بتوان قدمی برای شناخت نسخه‌های خطی که گنجینه زبان و ادب فارسی هستند برداشت.