شناختی ازدغدغه نوجوانان نداریم/چرا بچه‌ها بازبان فارسی غریبه‌اند؟
خبرگزاری مهر-گروه هنر-آروین مؤذن‌زاده-علیرضا سعیدی-فریبرز دارایی؛ تئاتر کودک و نوجوان در تمام کشورهای صاحب فرهنگ و هنر از پایه‌ای‌ترین بخش‌های تئاتر است زیرا پرورش و فرهنگ‌سازی از این گروه سنی آغاز و آینده یک کشور را رقم می‌زند. در ایران نیز تئاتر کودک و نوجوان در عنوان و ظاهر وجود دارد اما این وجود خارجی کافی نیست زیرا توجه و حمایت از این بخش تئاتر بسیار کمرنگ است.
ساده‌انگاشتن تئاتر کودک و نوجوان در برنامه‌ریزی‌های مدیریتی و همچنین اکثر فعالیت‌های هنرمندان این عرصه باعث شده تا یکی از مهمترین گرایش‌های تئاتر ایران به یکی از کم‌اهمیت‌ترین حوزه‌ها تبدیل شود.
هر ساله جشنواره‌ای با عنوان تئاتر کودک و نوجوان برگزار می‌شود و در طول سال هم اجراهای تئاتری در تالار هنر، سالن‌های بوستان و گلستان کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان و همچنین فرهنگسراها، مکان‌ها و شهرهای دیگر روی صحنه می‌روند.
این آمار اجرایی در اکثر موارد بی‌توجه به نیازها و دغدغه‌های گروه سنی کودک و نوجوان هستند و صرفا جهت پر کردن برنامه فعالیت‌های تئاتر برای این گروه سنی انجام می‌شوند.
گروه سنی نوجوان هم در این فعالیت‌های گروهی است که نادیده گرفته شده و در طول سال کمتر شاهد تولید اثری تئاتری برای این گروه سنی هستیم و اگر تولیدی هم وجود دارد موضوع و دغدغه نسل نوجوان امروز را مطرح نمی‌کند.
همزمان با برگزاری بیست و نهمین جشنواره بین‌المللی تئاتر کودک و نوجوان در شهر همدان، در خبرگزاری مهر و با حضور رضا بابک از هنرمندان مطرح و با سابقه تئاتر ایران که آثار درخشانی را هم در عرصه تئاتر کودک و نوجوان به صحنه برده و همچنین امیر مشهدی‌عباس دبیر جشنواره تئاتر کودک و نوجوان، نشست آسیب‌شناسی تئاتر کودک و نوجوان برگزار شد.
در این نشست رضا بابک و امیر مشهدی‌عباس درباره وضعیت کنونی تئاتر کودک و نوجوان، روندی که طی کرده است و مواردی که مانع رشد و تأثیرگذاری این بخش از تئاتر شده است، نقطه‌نظرات خود را ارائه دادند.
در اداکه این نشست را مطالعه می‌کنید:
* شرایط تئاتر زیاد مناسب نیست و تئاتر کودک و نوجوان و همچنین سینمای کودک و نوجوان که شما تجربه هر ۲ حوزه را دارید، در یک برهوت به سر میبرد. همیشه در ایام برگزاری جشنواره سر و صداها زیاد است اما بعد از پایان جشنواره تئاتر کودک و نوجوان به فراموشی سپرده می‌شود. یک ساز و کار درست برای حمایت از هنرمندان تئاتر کودک و نوجوان و همچنین دعوت از هنرمندان با سابقه این عرصه برای مشاوره و تولید تئاتر در این حوزه وجود ندارد. برنامه شما برای بهبود این شرایط از نقطه شروعی به عنوان جشنواره تئاتر کودک و نوجوان البته با توجه به وضعیت نامناسب بودجه و کمبود آن چیست؟
واقعیت این است که ما مشکل بودجه نداریم. با هزینه‌هایی که در حال حاضر در بخش‌های مختلف صرف می‌شود می‌توان اقدامات بزرگی را انجام داد. مسئله وجود رابطه به جای ضابطه است که باعث می‌شود بودجه‌ها به درستی صرف نشوندامیر مشهدی‌عباس: واقعیت این است که ما مشکل بودجه نداریم. با هزینه‌هایی که در حال حاضر در بخش‌های مختلف صرف می‌شود می‌توان اقدامات بزرگی را انجام داد. مسئله وجود رابطه به جای ضابطه است که باعث می‌شود بودجه‌ها به درستی صرف نشوند. بر اساس رابطه بودجه در اختیار افراد قرار می‌گیرد. در برخی جاها بدنه مدیریت ما موفق عمل می‌کند ولی باید بپذیریم که در برخی جاها نیز عملکردشان ناموفق است.
در سینما و تئاتر کودک و نوجوان هر چه داریم از نیروی هنرمند و متخصص است و سینما و تئاتر کودک و نوجوان ما به اعتبار هنرمندان‌مان زنده است وگرنه بدنه مدیریت حمایت قابل قبولی از هنرمندان سینما و تئاتر کودک و نوجوان ندارد. برای تولید یک فیلم بزرگسال معمولی که برای مخاطب تأثیرگذار و جذاب نیست حدود ۶۰ میلیارد تومان هزینه می‌شود در حالیکه ما می‌توانیم با این بودجه ۶ کار کودک و نوجوان با کیفیت تولید کنیم که بسیاری از دغدغه‌ها و مشکلات بچه‌هایی را که به سینما می‌آیند برطرف کنند.
به جشنواره‌ای در شهر پراگ رفته و مقاله‌ای را در خصوص کودک و نوجوان ارائه داده بودم، با من صحبت کردند که اثری را با موضوع مقاله‌ام برای ۳ تا ۴ سال آینده تولید کنم. وقتی پرسیدم که آیا برای ۳ تا ۴ سال آینده برنامه‌ریزی می‌کنند پاسخ‌شان این بود که موضوعات مورد نیاز بچه‌ها در سال‌های آینده را پیش‌بینی می‌کنند تا با تولید آثار هنری پاسخگوی نیازشان باشند.
رضا بابک: در نگاه مدیران فقط آمار مهم است به همین دلیل وقتی به جشنواره فیلم یا تئاتر کودک و نوجوان نزدیک می‌شویم با بودجه کم قصد تولید تعداد زیادی فیلم و تئاتر را دارند. در این شرایط بسیاری از هنرمندان مستعد تئاتر و شهرستان‌ها با بودجه کم کار تولید می‌کنند. تولید یک اثر هنری مانند ساختن یک خانه است که باید بودجه مناسب برای ساخت و شکل‌گیری آن وجود داشته باشد.
هر چقدر برای فرهنگ و برای کودکان و نوجوانان هزینه کنیم کم است. درگذشته کانون از هنرمندانی چون همیشه استادم بهرام بیضایی، عباس کیارستمی، شاپور قریب، محمدرضا اصلانی و مسعود کیمیایی دعوت به همکاری و کار می‌کرد و ما بسیار از آن‌ها آموختیم. آن زمان انتشارات کانون نیز تحت نظر احمدرضا احمدی مدیریت می‌شد و بسیار تأثیرگذار بود. الان جای این چهره‌های تأثیرگذار در بین ما خالی است یا چشم از جهان فروبستند یا دیگر در عرصه هنر ایران حضور ندارند.
برای تمام قصه‌های کودک و نوجوان متن نمایشی به روز و جذاب دارم ولی هیچ وقت امکان تولید و اجرای آن‌ها فراهم نشد. به همین دلیل انگیزه و جان انسان کم می‌شود.
* یکی از نکات مهم دیگر این است که در عرصه کودک و نوجوان بیشترین تمرکز هم روی گروه سنی کودک بوده و هست و گروه سنی نوجوان فراموش شده است. کمتر شاهد تولید آثار تأثیرگذار برای گروه سنی نوجوان هستیم در حالیکه مهمترین گروه سنی، گروه سنی نوجوان است. چقدر مدیران به اهمیت این گروه سنی واقف هستند و نوجوانان را می‌شناسند؟ با نیازهای آن‌ها آشنا هستند و برای آن‌ها برنامه‌ریزی می‌کنند؟
مشهدی‌عباس: بله، مهمترین گروه سنی نوجوان است. الان بچه ای که ۱۳ یا ۱۴ ساله است ۲۰ سال دیگر پزشکی است که دیگران را معالجه می‌کند یا مدیر شهری است. نوجوان یعنی پاگذاشتن فراتر از مرزها. ما کار برای نوجوان هم داریم ولی کسانی که برای نوجوان ما کار می‌کنند به جای فکر کردن به نوجوان امروز، درباره تفکرات و علایق خود فیلم می‌سازند. نوجوان امروز اطلاعات و توانایی‌هایی دارد که بسیار بیشتر از ما است و نسل ما خیلی از نسل نوجوان عقب‌تر است.
* دسترسی به اطلاعات برای نسل نوجوان امروز بسیار سریع و وسیع‌تر است.
مشهدی‌عباس: وقتی گوگل در اختیار مخاطبی که زیر ۱۰ سال است قرار می‌گیرد گویی همزمان ۴ گرم آدرنالین به او تزریق کرده‌اید. الان بچه‌ها بدون گوگل زندگی نمی‌کنند. این موضوع را کدام مدیر تصمیم‌گیرنده می‌داند؟ سینما و تئاتر ما به واسطه کارهای کودک و نوجوان به جهان معرفی و شناسانده شد. اگر هنرمندانی نظیر کیارستمی‌ها، برومندها، دان‌لافون‌ها، اردشیر کشاورزی‌ها، مفیدها، شاه‌محمدلوها، رضا بابک‌ها، فاطمه معتمدآریاها، حمید جبلی‌ها نبودند کسی سینما و تئاتر ما را نمی‌شناخت. با این وضعیت در زمان تخصیص بودجه اول به جشنواره‌ها و فیلم‌های بزرگسال بعد به جشنواره و آثار سفارشی توجه می‌شود و در آخرین مرحله اگر بودجه‌ای باقیمانده باشد به سینما و تئاتر کودک و نوجوان اختصاص پیدا می‌کند.
این حرف‌ها را نزدم که غُر زده باشم بلکه منظورم این است ما کمبود بودجه نداریم بلکه مدیریت بودجه اشتباه است. آنقدر جشنواره برگزار کردن سخت است که اگر یک بار تجربه شود دیگر علاقه‌ای به پذیرفتن این مسئولیت وجود ندارد. من هم امسال به خاطر حمید نیلی که انسانی شریف است دبیری جشنواره تئاتر کودک و نوجوان را پذیرفتم وگرنه سختی‌های برگزاری جشنواره بسیار زیاد است.
برای گروه سنی کودک و نوجوان می‌توان بزرگ‌ترین آثار تئاتری جهان را کار کرد. امکانات فراهم شود من «مکبث» و «باغ آلبالو» را برای کودک و نوجوان تولید و اجرا می‌کنمبابک: بچه‌های امروز شناخت و دیدگاه‌های عجیبی دارند که ما را حیرت‌زده می‌کند. در گذشته هم روال به همین گونه بود. حدود ۴۰ تا ۵۰ سال پیش دان لافون به ما می‌گفت که برای کودک و نوجوان باید کارهای جدی و با کیفیت انجام داد. وقتی «هملت شازده کوچولوی دانمارکی» را کار کردم قصد داشتم گروه سنی مخاطب را بالای ۹ یا ۱۰ سال تعیین کنم ولی از این موضع کوتاه آمدم چون به عنوان مثال بچه‌ای ۳ ساله ۸۰ دقیقه نمایش را ایستاده تماشا کرد و مشتاق تماشای دوباره کار بود.
برای گروه سنی کودک و نوجوان می‌توان بزرگ‌ترین آثار تئاتری جهان را کار کرد. امکانات فراهم شود من «مکبث» و «باغ آلبالو» را برای کودک و نوجوان تولید و اجرا می‌کنم.
مشهدی‌عباس: چندین بار من از آقای رضا بابک خواهش کردم تا کاری را تولید کند ولی دیدم که هیچ جایی برای تولید کار حمایت نمی‌کند. هیچ هم‌افزایی برای جان گرفتن و پیش رفتن سینما و تئاتر کودک و نوجوان بین نهادها و سازمان‌های مختلف وجود ندارد. اگر به خانه‌ای که در آن زندگی می‌کنید رسیدگی نکنید خانه از هم می‌پاشد. ما هویتی در فضای تولید محتوای فیلم و تئاتر کودک و نوجوان داریم که باید آن را حفظ کنیم. به جرأت می‌گویم که ما در عرصه تولیدات فیلم و تئاتر کودک و نوجوان پایین‌تر از هیچ کشور دیگری در دنیا نیستیم و خیلی پیش‌رو هستیم. این وضعیت را مدیون هنرمندان هستیم. اگر به این مهم رسیدگی نکنیم از بین می‌رود.
بابک: در عرصه بازیگری هم پیش رو هستیم. آل پاچینو زیاد داریم ولی فرصت بروز و ظهور پیدا نمی‌کنند.
مشهدی‌عباس: اکثرا همه به دنبال تولید و اجرای کار برای کودکان هستند چون بالاخره هزینه خود را تأمین می‌کند ولی در عرصه تولید کار برای نوجوان حضور و فعالیت کمتر است زیرا تولیدات گروه سنی نوجوان نیاز به حمایت دارد و جایی از این تولیدات حمایت نمی‌کند. جالب این است کارشناسان بررسی آثار نوجوان هم شناخت لازم نسبت به دغدغه‌های نوجوان امروز را ندارند. بارها با کارشناسان حوزه تئاتر نوجوان بحث کرده‌ام که دیگر موضوع «مسواک زدن» دغدغه نوجوان امروز ما نیست. اگر ۱۰ سال پیش می‌خواستیم در تئاتر درباره موضوع «چشم و هم‌چشمی» برای کودکان و نوجوانان صحبت کنیم موضوع غریبی بود اما امروز یکی از مهمترین دغدغه‌های مخاطب است. الان در مدارس غیر انتفاعی یکی از معضلات اصلی همین چشم و هم‌چشمی است.
در گذشته این معضلات با فرهنگ‌سازی برطرف می‌شد، با تولیدات سینمایی و تئاتری کودک و نوجوان. الان فقط تولیدکنندگان این حوزه به فکر تولید آثاری هستند که فروش داشته باشد.
* در تئاتر ما استفاده از عناوینی نظیر «تئاتر دانشجویی»، «تئاتر شهرستان» و «تئاتر کودک و نوجوان» باعث شده است تا ارزش‌گذاری روی حوزه‌های مختلف تئاتر به شکل ناچیزی انجام شود. در این روند مدیران معتقد هستند که تئاتر دانشجویی یا تئاتر کودک و نوجوان نیازمند حمایت نیست زیرا با اندک امکاناتی می‌توان در این حوزه‌ها کار تولید و اجرا کرد. مدیران ما اکثرا ذهنیت درستی نسبت به حوزه‌های مختلف تئاتر ندارند. حوزه کودک و نوجوان یک حوزه فوق تخصصی است زیرا گروه سنی کودک و به ویژه نوجوان دارای اهمیت بسیار بالایی است. از سوی دیگر طی سال‌های گذشته کارشناسان و هنرمندان نیز به درستی در این زمینه آموزش داده نشده‌اند و همین امر باعث شکل‌گیری یک چرخه معیوب شده است. زمانی آثار تئاتری گروه سنی کودک و نوجوان مانند «الدوز و کلاغ‌ها»، «یک جفت کفش برای زهرا» و «حسن و لوبیای سحرآمیز» هم تأثیرگذار بودند و هم فروش خوبی داشتند. اثر اگر با کیفیت و تأثیرگذار باشد فروش هم خواهد داشت.
مشهدی‌عباس: جالب است که در دوره‌ای مجموعه تئاتر شهر میزبان تئاترهای کودک و نوجوان بود ولی بعدها به بهانه اینکه تئاتر کودک و نوجوان باید سالن تخصصی داشته باشد برنامه اجرا در تئاتر شهر را بستند. الان تالار هنر واقعا سالن تخصصی تئاتر کودک و نوجوان است؟ این سالن چه ویژگی‌های تخصصی در این خصوص دارد؟
* فقط به نوعی مدیریت قصد داشت از زیر بار اجراهای تئاتر کودک و نوجوان خارج شود.
بابک: من حداقل ۹۰ درصد کارهایی که در تالار هنر دیده‌ام کارهای قابل قبولی نبودند و سطع شعور کودکان را بسیار پایین در نظر گرفته بودند. خیلی به ندرت آثار با کیفیت و تأثیرگذار در این تالار روی صحنه رفتند. سال‌ها است که قصد کارکردن دارم. همیشه دوست داشتم کاری را در تالار وحدت برای کودک و نوجوان اجرا کنم که بسیار تأثیرگذار است ولی هیچوقت شرایط فراهم نشد. می‌توان درباره هر موضوعی برای کودکان و نوجوانان کار کرد. باید کودک و نوجوان امروز را خیلی جدی گرفت. الان بچه‌ها از کارهای بزرگسال بیشتر خوش‌شان می‌آید.
* چون اکثر کارهای کودک و نوجوان خیلی سطح پایین و دم‌دستی به این گروه سنی نگاه می‌کنند.
بابک: کار خوب برای کودک مخصوصا نوجوان خیلی کم است و این نسل را دست کم می‌گیرند. اجازه بدهند «باغ آلبالو» را برای نوجوان کار کنم تا ببینید چقدر تأثیرگذار است.
نوجوان وقتی کارهای کودک کنونی را می‌بیند احساس حقارت می‌کند زیرا کار هیچ شناختی از این گروه سنی ندارد. در هر جایی که مدیر امکان زمانی مدیریت داشته ضعف‌ها و نواقص سال گذشته را برطرف کرده است و رشد اتفاق افتاده استمشهدی‌عباس: نوجوان وقتی کارهای کودک کنونی را می‌بیند احساس حقارت می‌کند زیرا کار هیچ شناختی از این گروه سنی ندارد. در هر جایی که مدیر امکان زمانی مدیریت داشته ضعف‌ها و نواقص سال گذشته را برطرف کرده است و رشد اتفاق افتاده است. من در این چند سال سعی کردم به ساختار درستی در جشنواره تئاتر کودک و نوجوان برسم. برخی نقد می‌کنند که جشنواره‌ها تبدیل به مهمانسرایی برای مدیران و هنرمندان شده است. یکی از وظایف جشنواره‌ها در دنیا اطلاع‌رسانی و یک وظیفه دیگر فرهنگ‌سازی برای هنرمندان است. من به عنوان دبیر جشنواره تئاتر کودک باید در جشنواره تئاتر فجر یا جشنواره‌های دیگر حضور پیدا کنم تا ظرفیت‌ها را بسنجم و خروجی داشته باشیم. باید مدیران در بازار جشنواره حضور پیدا کنند تا آثار را برای تولید و اجرا در بخش‌های مختلف انتخاب کنند. وظیفه من به عنوان دبیر جشنواره این است که فضایی را برای عرضه و رشد آثار هنری فراهم کنم و نباید فقط به حضور چند گروه و در نهایت اهدای جایزه به چند اثر برگزیده بسنده کنم.
تمام تلاش ما این بود که در دوره اخیر جشنواره تئاتر کودک و نوجوان آثاری حضور پیدا کنند که حرفی برای مخاطب امروز داشته باشند. ما در این دوره از جشنواره تلاش کردیم هنرمندانی که برای کودک و نوجوان کار تولید می‌کنند به هر شکلی با جشنواره درگیر و حضور داشته باشند حتی اگر اثری برای اجرا در جشنواره ندارند. مهم است هنرمندانی که پرچم تئاتر کودک و نوجوان را بالا نگه داشتند جدی گرفته شوند و به آن‌ها انگیزه کار مجدد داده شود.
* برخی هنرمندان با سابقه گله کرده‌اند که هیچ حمایتی از آن‌ها نمی‌شود. چرا تلویزیون، سینما و تئاتر از هنرمندان با سابقه دعوت نمی‌کند که در کنار گروه‌ها و هنرمندان جوان حضور پیدا کنند و مشاوره‌های هنری بدهند؟
مشهدی‌عباس: جالب است در نشست‌هایی هم که برگزار می‌شوند هم از هنرمندان فعال و متخصص دعوت به عمل نمی‌آید. آن نشست‌ها هم به صورت سلیقه‌ای برگزار می‌شود.
بابک: ما حرف‌ها و نکاتی داریم که گروه‌ها می‌توانند با استفاده از آن‌ها کار را رشد دهند. هر گروهی نیازمند یک مشاور با تجربه است و این امر خیلی کمک‌کننده است. کارگردان تئاتر کودک، نوجوان و بزرگسال باید موسیقی را بشناسد و موسیقی کلاسیک گوش دهد زیرا همه چیز را از ریتم گرفته تا سکوت در خود دارد. در کارهای کودک و نوجوان سکوت وجود ندارد و مدام سر و صدا می‌کنند.
* تئاتر در مدارس یکی از حلقه مفقوده‌های اصلی تئاتر کودک و نوجوان است. در مقاطعی زمانی کارشناس‌های تئاتری در مدارس با بچه‌ها تئاتر کار می‌کردند. وزارت آموزش و پرورش نگاهی جدی به تولید و اجرای تئاتر در مدارس ندارد در حالیکه که این امر می‌تواند هم در سطح آموزشی و هم در فرهنگ‌سازی کودکان و نوجوان تأثیرگذار باشد. از نظر شما چرا این روند شکل نمی‌گیرد؟
متأسفانه هیچوقت وزارت آموزش و پرورش به تئاتر نگاه جدی و تخصصی نداشت و به همین دلیل اتفاق قابل توجهی در زمینه تئاتر در مدارس رخ نداده است. آن وقت گلایه می‌کنیم که چرا زبان کودکان و نوجوانان ما تغییر کرده است و زبان فارسی، ادبیات فارسی و شعرای فارسی ما را نمی‌شناسندمشهدی‌عباس: زمانی که در کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان حضور داشتم، بارها با آموزش و پرورش و سازمان فرهنگی هنری شهرداری تهران وارد مذاکره شدیم تا به صورت تخصصی و ویژه با حضور کارشناس‌های کاربلد مربیان را پرورش دهند. در آن مقطع خیلی نگاه از بالا به پایین به ما داشتند و این روند شکل نگرفت. مدیران ما متخصص و کاربلد نیستند به همین خاطر دانش‌آموزی را تربیت می‌کنند که اگر اعتراض دارد به خیابان می‌آید و نمی‌توان با او گفتگو کرد. ما وقت و انرژی لازم برای کودکان و نوجوانان صرف نمی‌کنیم. وزارت آموزش و پرورش ساز و کار مشخصی ندارد. تمام آثار کودک و نوجوانی که سطح کیفی بالایی ندارند در سطح آموزش و پرورش اجرا می‌شوند؛ آثاری که ویژگی‌های تئاتری ندارند.
بابک: ما این تجربه را داشتیم که تئاتر را در بیمارستان، مدارس و نقاط مختلف و حتی برای نابینایان اجرا کنیم. اوایل انقلاب اسلامی از واحد نمایش مأمور شدم و نزد وزیر وقت آموزش و پرورش رفتم و صحبت کردم که اجاز بدهند تئاتر وارد مدارس شود، ما هم آثار خوبی طراحی می‌کنیم که مناسب بچه‌ها باشد. بارها گفته‌ام که هر کدام از مدرسه‌ها فضایی را برای تولید و اجرای تئاتر دارند. چند ده میلیون مخاطب در مدرسه‌ها وجود دارد اما برای این مخاطبان تئاتر تولید و اجرا نمی‌شود. ما با اردشیر کشاورزی طرح آموزش دروس مختلف توسط تئاتر را ارائه دادیم.
متأسفانه هیچوقت وزارت آموزش و پرورش به تئاتر نگاه جدی و تخصصی نداشت و به همین دلیل اتفاق قابل توجهی در زمینه تئاتر در مدارس رخ نداده است. آن وقت گلایه می‌کنیم که چرا زبان کودکان و نوجوانان ما تغییر کرده است و زبان فارسی، ادبیات فارسی و شعرای فارسی ما را نمی‌شناسند. ایران کشور هنر و ادبیات و شعر است ولی صد حیف که به کودکان و نوجوانان ما بها داده نمی‌شود تا فرهنگ‌سازی لازم برای آن‌ها انجام شود. ما در مملکت بودجه بسیار داریم ولی به انصاف صرف و هزینه نمی‌شود.
بیشتر کشورهای متمدن و پیشرفته تئاتر کودک و نوجوان بسیار سطح بالایی دارند.
* آقای بابک سال‌ها است که جای شما در عرصه کارگردانی تئاتر کودک و نوجوان خالی است. برنامه‌ای برای حضور مجدد در این عرصه ندارید؟
بابک: سال‌ها است که درخواست کرده‌ایم بودجه‌ای در اختیارم بگذارند تا چندین طرحی که دارم تولید و اجرا کنم. حتی گفتم که «الدوز و کلاغ‌ها» را بازتولید می‌کنم. بالاخره امید را نباید از دست داد. اتفاقات خوبی هم در تئاتر ایران رخ داده و جوانان صاحب فکر و با ایده در حال فعالیت هستند که آثار درخشان و تفکربرانگیزی اجرا می‌کنند.
